İlan-ı Hürriyet Dolayısıyla 1908 Yılı Karikatürleri

1908 yılı karikatürleri Toplumsal Tarih dergisinin Nisan 2008 tarihli 172. sayısında yayınlandı. Erol Üyepazarcı ve Mehmet Alkan'ın Toplumsal Tarih için derlediği karikatürleri günümüze uygulanabilirliğini takdirinize bırakarak yayınlıyoruz.

Kalem Dergisi, Sayı 16, Sayfa 1
Yayınlandığı tarih: 17 Aralık 1908

Karikatürün alt yazısı:

"Fes fabrikalarını sıyanet maksadıyla Avusturya Ordusu için fesi serpuş-u resmi olarak kabul etmiştir."

Karikatürist, Cemil Cem. Karikatürdeki kişi Avusturya Macaristan İmparatoru François Joseph'tir. Avusturya Macaristan İmparatorluğu, II. Meşrutiyet'in ilanından sonra 1878 Berlin Anlaşması ile yönetimi kendisine verilmiş Bosna Hersek'i ilhak kararı alınca, Avusturya'da mallarına karşı bir boykot eylemi başlamıştı.

Avusturya'dan ithal edilen maddeler arasında fes önemli bir yer tutuyordu. Karikatür, boykot sonrası Avusturya'nın uğrayacağını umduğu ekonomik sorunları söz konusu ediyor.

*** 

Karagöz, Sayı 16, Sayfa 4
Yayınlandığı tarih: 1 Ekim 1908

"-Karagöz o elindeki inci terazisi... sırtında bir küfe taş... hiç de nispet yok...
- Neden nispetsiz oluyormuş... böyle giderse taş, inciden daha kıymetli olacak...
- Ya... aman sebebi ne?...
- Haberin yok mu ayol... erkan-ı matbuatın muradı şeytan taşlamakmış..."

Basında yapılan eleştirilerden rahatsızlık duyulması hicvediliyor. 

*** 

Karagöz, Sayı 21, Sayfa 4
Yayınlandığı tarih: 12 Ekim 1908

"-Ah Hacivad ah... Haniya şöyle böyle diyordun... İşte yine eski hamam eski tas..."

Hamamın kubbesindeki yıldız şeklindeki aydınlık pencereler II. Abdülhamid'i simgeliyor.

Hürriyetin ilanı olarak adlandırılan İkinci Meşrutiyet'in başlamasından beri çok az şeyin değiştiği eleştiri konusu olmuştu.

*** 

Karagöz, Sayı 25, Sayfa 4
Yayındığı tarih: 22 Ekim 1908

"-Aman yahu... Karagöz... Bu ne kıyafet...
- Yerli malı yerli malı diye başımı ütüledin...  Ben de sırtıma İnöz küpü ile başıma Göksu saksısından başka geçirecek yerli malı bulamadım... Bu hale geldim... Bari bir de ballı kahve ısmarla da tamam olsun..."

***

Kalem Dergisi, Sayı 1, Sayfa 5
Yayınlandığı tarih: 3 Eylül 1908

Karikatürün alt yazısı:

"Feylezof Doktor Rıza Bey'in tarih-i tabii dersi: Rıza Efendiler, şu karşınızda gördüğünüz mahlukat karbonifer devrinin en müthiş hayvanatındandır. Bunlar şimdiki fillerin yüz misli yerler yine doymazlardı. Çok şükür ki bugün bunların yalnız enkaz-ı azamı kalmıştır."

Karikatürstin adı yok.

Karikatürde II. Abdülhamid döneminin muhtekir yöneticileri hicvediliyor. Camekan içindeki kişiler, soldan sağa: Bahriye Nazırı Hasan Rami Paşa, Başkatip Tahsin Paşa, İkinci Katip Arap İzzet Paşa ve Kabasakal Mehmet Paşa.

Eleştirel sözleri söyleyen filozof Rıza Tevfik.

Hasan Rami Paşa (1842-1923): II. Abdülhamid döneminde filo komutanlığı ve Bahriye Nazırlığı yaptı. Kendisine Harami Paşa lakabı takıldı. Anılarını yayınladı.

Tahsin Paşa (?-1933): II. Abdülhamid'in mabeyn başkatibi. II. Meşrutiyet'in ilanından sonra tutuklandı ve sürüldü. Uzun süre sefalet çekti. Anılarını "Abdülhamit ve Yıldız Hatıraları" adlı kitapta topladı.

Arap İzzet Paşa (?-1924): II. Abdülhamid'in mabeyn ikinci katibi. Padişahın üzerinde büyük nüfuzu olduğu söylenir. II. Meşrutiyet'in ilanı üzerine önce Avrupa'ya kaçtı, sonra Mısır'da yaşadı. Büyük bir serveti olduğu iddia edilmişti.

Kabasakal Mehmet Paşa (?-1909): Abdülhamid dönemi paşalarından. İkinci yaverliğe kadar yükseldi. Cahilliği yanında padişaha sadakati ile tanınırdı. 31 Mart Vakası suçlularından addedilip Örf-i İdare Mahkemesi kararıyla asıldı.

*** 

Kalem Dergisi, Sayı 13, Sayfa 1
Yayınlandığı tarih: 27 Ekim 1908

Karikatürün alt yazısı:

"Ala, bala, dana, müstesna bir muhabir; bir muhabir ki İkdam'ın şimdiki muharriri, muharrir-i muktediri, muharrir-i muktedir-i siyasisi oldu. Oldu da ne oldu? Buldu, çıkardı, gösterdi, bütün karain-i İkdam'a gösterdi ki..."

Karikatürist, Cemil Cem.

Ünlü karikatüristin Kalem'deki ilk çalışmalarından biri.

Karikatürdeki kişi, ünlü yazar Ali Kemal (1867-1922). O dönemde İttihad ve Terakki'ye muhalefete başlayan İkdam gazetesinin başmuharriri. Karikatürde Ali Kemal övülerek hicvediliyor.

Kısa bir süre sonra 31 Mart Vakası olacak ve suçlu bulunan Ali Kemal Avrupa'ya kaçacak. Daha sonra yurda dönecek ama hep gözaltında kalacaktır. Bilindiği gibi mütareke döneminde Milli Mücadele aleyhinde yazacak ve zaferden sonra İzmit'te Sakallı Nurettin Paşa'nın tertibiyle linç edilerek öldürülecektir. 

*** 

Karagöz, Sayı 12, Sayfa 4
Yayınlandığı tarih: 17 Eylül 1908

Resmin üstü:

"İdare-i Mahsusa ve Anadolu Şimendiferi grevleri üzerine Haydar Paşa ve Kadıköy ile İstanbul arasında iyab ü zihab (gidip gelme)."

(İkinci maşrutiyet'in ilk aylarındaki işçi hareketinin gelişmesi ve Boğaz vapurları ile trenlerde grev başlamasıyla İstanbul'da yaşananlar...)

Resmin altı:

"- Ah Hacivad... Ben sana şu cankurtaran simitlerinden al demedim mi idi...
- Yorgunluk olmasa... Banyo fena değil ama kışın nasıl edeceğiz... Balonlarda kim var Karagöz...
- Kim olacak şimendifer yolcuları..." (EÜ-MA/GG)