Filyos Vadisi Sanayiye Feda Edilemez

Batı Karadeniz Bölgesi’nde, Zonguldak ili Çaycuma ilçe sınırları içerisinde yer alan Filyos, koyları, kumsalları, doğal ormanları ve zengin bitki örtüsü ile sadece ulusal değil uluslararası ölçekte de öneme sahip bir bölgedir.

Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası sözleşmeler gereği koruma altına alınan bitki ve hayvan türlerinin yaşadığı bölge, aynı zamanda “Amasra Kıyıları Önemli Doğa Alanı” sınırları içerisinde yer almaktadır. Bu bölgeyi eşsiz kılan doğal zenginliklerinin yanında, Tieion Antik Kenti gibi önemli kültürel değerler de bulunmaktadır.

Filyos Vadisi, tarımsal üretim potansiyeli açısından da önemlidir. Filyos Çayı boyunca, binlerce yıldır alüvyonlarla zenginleşen verimli topraklar, Batı Karadeniz bölgesinin en önemli tarım arazilerini oluşturmaktadır. Filyos, deniz yaşamı açısından da zengindir. Nehir ağzına yakın olan bölgenin, su derinliği ve besin kaynakları sayesinde balık üretimi için uygun koşullara sahip olduğu bilinmektedir.

Filyos, sahip olduğu tüm bu doğal ve kültürel değerlere ve turizm potansiyeline rağmen, sanayi bölgesine dönüştürülmek isteniyor. Filyos Vadisi projesi kapsamında serbest bölge, endüstri bölgesi, liman, sanayi ve depolama alanları gibi kullanımlar planlanıyor.  

Filyos Vadisi’nin ekolojik ve kültürel özellikleri

Filyos Nehri boyunca uzanan Filyos Nehri Vadisi; Türkiye’de Zonguldak ilinin en büyük ve en önemli vadisidir. Genişliği yer yer 300-400 metreyi bulan bu vadi Çaycuma İlçe merkezinde Çaycuma düzlüğünü, Saltukova ve Kokaksu-Hisarönü mevkiinde Filyos düzlüğünü oluşturur.

Türkiye’nin Önemli Doğa Alanları (ÖDA) kayıtlarında da belirtildiği üzere; yörede bulunan Seseli resinosum, nesli küresel ölçekte tehlike altındadır ve ÖDA kriterlerini sağlayan endemik bir bitki türüdür. Tepeli karabatak (Phalacrocorax aristotelis) alanda üreyen öncelikli kuş türüdür. Amasra kıyıları aynı zamanda bölgede kışlayan kara gerdanlı dalgıçlar (Gavia arctica) için de önemli bir alandır. Bölgede su samurlarının (Lutra lutra) önemli sayıda yaşadığı bilinmektedir.

Nehir deltası boyunca uzanan sazlıklar kuşlar için çok önemli yerleşim alanlarıdır. Taraf olduğumuz Ramsar Sözleşmesi ve Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği kapsamında tüm sulak alanlar koruma altına alınmıştır. Ayrıca kıyı kesiminde kumullar bulunmaktadır.

Bölgeyle ilgili yapılan çalışmalar; nehir yatağı ve deltasında alüvyonel malzeme içeren kumul alanlardaki genişlemenin, özellikle 1995 yılından sonra bölgede çok büyük sel olaylarının meydana gelmesi ve ormanlık alanların tarım ve yerleşim alanlarına dönüşmesine bağlanabileceğini ortaya koymaktadır.

Filyos Nehir ağzına yakın olan bölgenin, balık üretimine çok uygun su derinliğine ve nehirden gelen besin nedeniyle balık üretimi için uygun koşullara sahip olduğu bilinmektedir.

Görüldüğü üzere, Filyos Vadisi korunması gerekli birçok doğal değeri barındırmakta ve ulusal ölçekte öneme sahip olmaktadır. Böylesine bir alana yönelik kararlar, korumaya-geliştirmeye yönelik olmalıyken, tüm bu değerler hiçe sayılarak bölge sanayiye açılmak istenmektedir.

Filyos, sahip olduğu doğal değerlerin yanında, önemli kültürel değerleri de barındırmaktadır. Batı Karadeniz bölgesinin en önemli antik liman kentleri, Bartın’daki Amastris/Amasra ile Zonguldak’taki Pontika/Ereğli ve Tieion/Filyos’tur.

Tieion antik kentinin en önemli özelliklerinden biri, en az tahribata uğramış olmasıdır.[2] Tieion Antik Kenti’nde günümüzde, Roma, Bizans ve Ortaçağ dönemlerine ait olduğu tespit edilen birçok yapı görülebilmektedir. Kentin büyük bir kısmının ise yer altında olduğu düşünülmektedir. Ancak antik kentin yerleşme sınırı henüz tam olarak tespit edilememiştir. Bu yüzden, bölgedeki araştırma ve kazı çalışmaları Karadeniz Bölgesi’nin tarihi ve arkeolojisi açısından son derece önemlidir.[3]  

Filyos Vadisi Serbest Bölgesinin geçmişi

Filyos Vadisi serbest bölgesine yönelik çalışmalar 20 yıldan fazla bir geçmişe sahiptir. Vadi ilk olarak 1994[4] yılında Bakanlar Kurulu kararı ile “Serbest Bölge” ilan edilmiş, aradan üç yıl geçtikten sonra 1997[5] yılında sınırları değiştirilmiştir. 2007[6] yılında ise serbest bölge tümüyle iptal edilmiştir. 2008[7] yılında Filyos Vadisi ikinci kez “Serbest Bölge” ilan edilmiş ve 2009[8] yılında yine sınırlarında değişiklik yapılmıştır. 2010[9] yılında, vadinin delta bölümü serbest bölge dışında kalacak şekilde sınırlarda değişiklik yapılmıştır.

08.09.2012 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Bakanlar Kurulu Kararı ile vadinin delta bölümü “Endüstri Bölgesi” olarak ilan edilmiştir. Son olarak, 01.06.2015 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan Bakanlar Kurulu Kararı ile aynı alan ikinci kez endüstri bölgesi olarak ilan edilmiş olup, söz konusu karar halen yürürlüktedir (Harita 1).

 Harita 1: Filyos Endüstri Bölgesi

Görüldüğü üzere, Filyos Vadisi’nin ilk kez serbest bölge ilan edildiği 1994 yılından, deltanın ikinci kez endüstri bölgesi ilan edildiği 2015 yılına kadar on yılı aşkın sürede bölgeye yönelik bir kararsızlık söz konusudur. Benzer bir durum bölgede yapılan planlama çalışmaları için de geçerlidir.

2009 yılında onaylanan 1/100.000 ölçekli Zonguldak Bartın Karabük Çevre Düzeni Planı’nda vadi serbest bölge olarak planlanmış ve Filyos Yatırım Havzası adın altında ağır sanayi ve termik santrallerin yer alması öngörülmüştür.

2012 yılında yapılan plan tadilatında ise, vadinin delta bölümü bölgesel çalışma alanı olarak planlanmıştır. Son olarak, 2016 yılında yapılan ve yürürlükte olan plan tadilatı ile aynı bölge endüstri bölgesi olarak planlanmıştır.

Hukuki süreç

TEMA Vakfı, Filyos’un sahip olduğu doğal değerlerin korunması adına, bölgede 2010 yılından beri hukuki çalışmalar yürütmektedir. Vakfın hukuki çalışmaları ilk olarak 1/100.000 ölçekli Zonguldak Bartın Karabük Çevre Düzeni Planı ile ilgili olarak başlatılmış, ardından ilgili Bakanlar Kurulu Kararlarına yönelik  benzer süreçler başlatılmıştır.

Birinci dava, 2009 yılında onaylanan 1/100.000 ölçekli Zonguldak Bartın Karabük Çevre Düzeni Planı’nda Filyos Vadisi’nin serbest bölge olarak planlanması ve Filyos Yatırım Havzası ile ilgili plan kararlarının iptali için açılan davadır.[10] Davada önce Bilirkişi Raporu TEMA Vakfı görüşü doğrultusunda oluşmuş ve 14.04.2014 tarihinde yine Danıştay 6. Daire tarafından iptal kararı verilmiştir.

2012 yılında 1/100.000 ölçekli Zonguldak Bartın Karabük Çevre Düzeni Planı’nda vadinin delta bölümünün “Bölgesel Çalışma Alanı” olarak planlanacak şekilde değişiklik yapılması üzerine TEMA Vakfı ikinci davasını[11] açmıştır. Söz konusu tadilat davası ile ilgili olarak yapılan bilirkişi keşfi sonucunda gelen raporda da uygulama doğru bulunmamış ve dosyada yürütmeyi durdurma kararı verilmiştir. Ayrıca Danıştay Savcısı da kararın iptal edilmesi yönünde karar vermiştir.

Plan değişikliği ile ilgili dava devam ederken, aynı yıl içerisinde deltayı endüstri bölgesi olarak ilan eden Bakanlar Kurulu kararının yayımlanması üzerine TEMA Vakfı üçüncü davasını[12] açmıştır. Üçüncü davada da mahkeme önce yürütmeyi durdurma kararı vermiş ve ardından iptal kararı vermiştir.

2012 tarihli Bakanlar Kurulu kararı davasında yürütmenin durdurulması kararı verilmesi ve Danıştay Savcısının da görüşün iptal yönünde olmasının anlaşılması üzerine, 2015 yılında çok küçük bir değişiklikle bir kez daha vadinin delta bölümünü endüstri bölgesi ilan eden Bakanlar Kurulu kararı yayımlanmış ve devam eden davayı kadük bırakmıştır. Bu durumda, TEMA Vakfı dördüncü davasını[13] açmıştır. Davada bilirkişi raporu aleyhte gelmiş ve yürütmeyi durdurma talebi reddedilmiştir.

Son olarak da, 2016 yılında, 1/100.000 ölçekli Zonguldak Bartın Karabük Çevre Düzeni Planı’nda yapılan değişiklikle (vadinin delta bölümü endüstri bölgesi olarak planlanmış) ilgili olarak TEMA Vakfı bölgedeki beşinci davasını[14] açmıştır.

Görüldüğü üzere, açılan davalar sonucunda, Filyos Vadisi’nin sanayi amaçlı yapılaşmaya uygun olmadığının bilimsel ve hukuki açılardan ortaya konmasına rağmen, mahkeme kararları ve bu kararların gerekçeleri hiçe sayılarak, vadinin tüm ekolojik dengelerinin geri dönüşü olmayacak şekilde bozulması pahasına bölgede sanayinin geliştirilmesi planlanmaktadır. Üstelik bu planların bir parçası olarak kıyıda yapılacak olan liman da deniz ve kıyı ekosistemlerinin tahrip olmasına neden olacaktır.

Sonuç

2015 yılında, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından hazırlanan “Filyos Endüstri Bölgesi Fizibilite Raporu” da aslında bölgenin hassasiyetini, sanayi amaçlı geliştirilmesindeki fiziki kısıtlamaları açıkça ortaya koyuyor:

“Sınırları içerisinde Filyos çayının ve orman vasıflı arazilerin bulunması, Karadeniz’in Kirliliğe Karşı Korunması Sözleşmesi kapsamında Zonguldak ilinin sıcak nokta olması ve bölgenin kuzeybatısında sazlık sulak alanın yer alması Filyos Endüstri Bölgesini çevresel açıdan hassas bir bölge haline getirmektedir.

Filyos Endüstri Bölgesi olarak seçilen yaklaşık 607 hektar büyüklüğündeki alan içerisinde sanayi alanı olarak kullanılması mümkün olmayan 4 km uzunluğunda, 300 m yatak genişliğinde sedde, 106 hektar büyüklüğündeki sulak alan ve 36 hektar büyüklüğündeki ormanlık alan bulunmaktadır. Aşağıdaki şekilden de görüldüğü üzere bölgeyi ikiye bölen sedde, üç farklı noktada bulunan ormanlık alan ve tüm kıyı boyunca uzanan sulak alan dikkate alındığında bölge planlanmasında büyük sanayi parsellerinin oluşturulması mümkün görünmemektedir. Bölge içerisinde en iyi ihtimalle 10-40 hektarlık sanayi parselleri oluşturulabilmektedir. Taban suyu yüzeye çok yakın olduğu için drenaj problemi yaşanabilir.”

Bu yüzden de, termik santral, demir çelik gibi yatırımların ihtiyaç duyduğu büyüklükte parseller oluşturulamamaktadır. Filyos Yatırım Havzası olarak planlanan ve termik santral, ağır sanayi gibi kullanımların yer almasının öngörüldüğü bölge için fizibilite raporunda aslında bu kullanımların yer alamayacağı da açıkça belirtilmektedir. Görüldüğü üzere, bölgenin fiziki yapısı, sanayi amaçlı yapılaşmaya ekolojik açıdan olmadığı gibi ekonomik açıdan da elverişli değildir.

Yine aynı raporda, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından aşağıdaki şartların sağlanması kaydıyla söz konusu bölgenin endüstri bölgesi ilan edilmesinin uygun bulunduğu belirtilmektedir:

* Su kuşlarının yaşam ortamı olarak belirlenen sazlık sulak alanın korunması,

* Bölge içerisinde kalan orman alanlarının muhafaza edilmesi,

* Karadeniz’in Kirliliğe Karşı Korunması Sözleşmesi kapsamında bölgenin kirliliğe karşı hassas sıcak nokta statüsünde olduğunun göz önünde bulundurularak gerekli tedbirlerin alınması,

* Çevresel izleme çalışmalarının sanayi tesisleri kurulmadan önce başlatılması ve izleme sonuçları dikkate alınarak tesislerin özellikle hava kalitesi açısından kümülatif etkilerinin ve alıcı ortamların taşıma kapasitelerinin ÇED sürecinde değerlendirilmesi, ayrıca kurulacak tesislerde çevre dostu temiz üretim teknik ve teknolojilerinin kullanılması.

Filyos Vadisi’nin endüstri bölgesi haline getirilmesi, Filyos Nehri ıslah çalışmaları kapsamında yapılan seddeler ile nehrin doğal yatağının tahrip edilmesi, nehir yatağı, sulak alanlar ve kumulların oluşturduğu ekolojik bütünlüğün bozulması, liman inşaatı nedeniyle yapılacak kıyı dolguları ve işletme aşamasındaki deniz-kara trafiğinin yoğunlaşması ve endüstri bölgesindeki inşaat çalışmaları gibi faaliyetler ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın yukarıda belirtmiş olduğu şartların yerine getirilmesi mümkün gözükmemektedir. Dolayısıyla, alanın sahip olduğu değerlerin korunması ile bu değerlerin kaybedilmesi pahasına sanayinin geliştirilmesi arasında bir tercih yapılması gerekmektedir.

Filyos Endüstri Bölgesi Kuruluş Yerinin Çevresel, Ekonomik ve Sosyal Yönlerden Değerlendirilmesi ve Bölgenin Ekonomik Gelişme Sürecine Olası Etkilerine İlişkin Bilimsel İnceleme Raporu’nda da[15], alanın kullanımını kısıtlayabilecek risklerin zemin yapısının ve depremselliğin olabileceği belirtilmektedir.

Görüldüğü üzere, Filyos Vadisi’nin sanayi amaçlı kullanılması, doğal veriler göz ardı edilerek yapılmaya çalışılan bir projedir. Seller, heyelanlar, depremlerin neden olduğu can ve mal kayıpları, doğal yapının, ekolojik dengelerin göz ardı edilmesi sonucunda meydana gelen kayıplardır. Teknolojik gelişmeler, doğaya üstün gelmek için değil, aşılmaması gereken eşiklerin daha iyi anlaşılması yönünde kullanılmalıdır.

Filyos’a yönelik kararların ekosistemi merkeze alması ve koruma odaklı bölgenin sürdürülebilirliği açısından önemlidir. Bölgeye yönelik plan ve projelerin, çağın gereklerine uygun ve "sürdürülebilir yaşamı" odağa alan bir gelişme yaklaşımı ile yeniden ele alınması gerekmektedir. Filyos'u, sahip olduğu değerleri kaybetmek pahasına, endüstri bölgesine dönüştürmek yerine, katma değeri daha yüksek, eko-turizm potansiyelini değerlendirecek bölgesel gelişme çalışmaları tüm ilgili paydaşların katkıları alınarak gerçekleştirilebilir. (ÖM/EG/NV)