Tuzla'da İşçi Ölümleri: Cinayet mi, Mukadderat mı?

Kutuplara ayrılmış, sadece aklar ve karaların olduğu bir akıl düzleminden uzaklaşmamız; sorunun ve çözümün bileşenlerini tanımlamaya çalışırken klişelerden kaçınmamız lazım. Sadece ölümlere odaklanmak da, sadece üretim, istihdam ve ihracata odaklanarak neredeyse ölümleri doğal sayacak konuma savrulmak da bir çıkış yolu için adım atma şansı vermiyor. Ölmeden, yaralanmadan, hastalanmadan kazasız-kayıpsız üretmek, büyümek mümkün. Kaosu, paniği büyütmeden, serinkanlı bir yaklaşımla her sabah binlerce emekçinin ekmeğini kazanmak için o tersanelere gitmek zorunda olduğunu unutmadan, kısa, orta, uzun vadeli, kapsayıcı, kalıcı çözümler için kafa yormamız lazım.

Kazanın kazananı var mı?

Kazada herkes kaybediyor. Bu konuyu kavga konusu olmaktan çıkarmak gerekiyor. Süreçte rolü olan hiçbir tarafın diğer taraflarla iletişimi tümüyle engelleyen, ilgili tarafları dışlayan, hatta düşmanlaştıran bir dil kullanmaktan özenle kaçınması gerek. Farklı düzlemlerde çatışan çıkarlar nedeniyle doğal olarak mücadele eden taraflar, işçi sağlığı ve iş güvenliği yani insan yaşamı, yaşama hakkı söz konusu olunca oturup müzakere edebilmeli. Yargılamak, itham etmek yerine; "Ne demek istiyor? İhtiyacı ne? İşçi sağlığı ve iş güvenliği sürecine katkısı ne olabilir" sorularını karşılıklı olarak sorabilmek iyi, hayırlı bir başlangıç olabilir.

Ne demek önlenebilir kazalar? İşyerinde önlenemeyen kaza olur mu?

Kazalara dikkat çekilirken "önlenebilir kazalar" ifadesi kullanmak, önlenemez bir kaza kategorisi bulunduğunu zımni olarak kabul etmek anlamına gelmektedir. Kazaları önlenebilir ve önlenemez olarak ayırt etmek doğru olmaz. Bütün kazalar önlenebilir. Bu nedenle önüne "önlenebilir" eki koymadan kazalardan söz etmek daha doğru olsa gerek.

Mevzuat yeterli mi, pratik sorunlara yanıt veriyor mu?

Tersanelerde sağlıklı ve güvenli çalışmayı güvence altına almayı hedefleyen, sektörün hassasiyetlerine ve ihtiyaçlarına odaklanmış yeni bir yönetmeliğe ihtiyaç var. Gemi İnşa İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği. Bu yönetmelik tercüme odasında doğmamalı, bu yönetmelik ilgili tarafların, sürecin paydaşlarının katılımı, katkısı olmadan yapılmamalı. Yönetmelik uygulamalarını kılavuzlayacak, kolaylaştıracak teknik rehberler ve uygulamaların uygunluğunu değerlendirmeyi, denetlemeyi, izlemeyi kolaylaştıracak kontrol listeleri hazırlanmalı.

Başarıyı nasıl tanımlayacak, hedefleyecek, izleyeceğiz?

Kurumsal düzeyde tersaneler, taşeronlar, mesleki-bireysel düzeyde yöneticiler, iş güvenliği profesyonelleri (iş müfettişi, iş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi, isg danışmanı vb.) iş sağlığı ve güvenliği performans standartları, hedefleri tanımlanmalı. Her kurum, kuruluş ya da meslek sahibi yöneticinin proaktif göstergeler (iş kazası ve meslek hastalıklarını önlemek için planlanan faaliyetleri gerçekleştirme derecesini, etkinliğini gösteren) esas alınarak iş sağlığı ve güvenliği performansı değerlendirilmeli, izlenmeli. İhale, işe alma, atama, terfi, ödüllendirme vb süreçlerde bu kriterler değerlendirme unsuru olarak ele alınmalı.

Genel müdürden ustabaşına bütün yöneticiler, sorumlu oldukları sahada iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi için yürütülen planlı faaliyetleri sürekli izlemeli, haberli ve habersiz olarak denetlemeli, olumlu tutum ve davranışları fark edip, ödüllendirmeli.

Sağlık ve güvenlikten tasarruf olur mu?

Gemi inşa sürecinde yürütülen işlerin projelendirilmesi aşamasında, güvenlik ve sağlık boyutunun gösterilmesi, bütçelenmesi gerekli. Her imalat ya da montaj adımı için tanımlanmış güvenlik ihtiyacının üretilen işin miktarı, çalışan personel sayısı vb parametrelerle orantılı olarak hesaplanabilir bir maliyeti olmalı. Bu maliyetlerde bir standardizasyon sağlanabilir. İşçi sağlığı ve iş güvenliği maliyetlerinin işin fazlarına, adımlarına paralel olarak gösterilmesi ve ayrı tutulması mümkün. Böylelikle, işçi sağlığı ve iş güvenliğinin rekabete kurban gitmesi önlenir. Çeşitli kademelerde işler taşere(!) edilirken işçi sağlığı ve iş güvenliği maliyetleri ayrı tutulursa, güvenliği etkileyecek şekilde fiyat kırmanın önü kesilmiş olur.

İyi, başarılı uygulamaların özendirilmesine olanak var mı?

Savunma Sanayi Müsteşarlığı başta olmak üzere tersanelere iş sipariş eden büyük kamu kuruluşlarının ihale şartnamelerinde iş sağlığı ve güvenliği performans göstergelerinin yeterlilik kriteri olarak tanımlanması son derecede etkili, güçlü olacak motivasyonlardan biri.

Kazalardan öğrenebiliyor muyuz?

Kazalarla yaşanan ağır kayıpların hayırlı sayılabilecek tek sonucu benzer kazaların önlenmesi için yaşananlardan ders çıkartılabilmesi. Geri bakıp, suçlu aramaya odaklanmadan (işin bu kısmı ile savcılar, yargıçlar doğal olarak ilgileniyor) bundan sonra benzer kazaların önlenebilmesi için, meydana gelen kazalarda bizi kök nedenlere götürecek analizler yapılmalı. Sadece 2007 ve 2008"in ilk beş ayında meydana gelen kazaların detaylı olarak araştırılması, görünen sebeplerle yetinilmeden etkili olan bütün operasyonel faktörlerin, aksayan yönetim-denetim fonksiyonlarının tanımlanması, bulguların ve düzeltici-önleyici tedbirlerin saydam bir şekilde paylaşılması çok önemli ipuçları sağlayacaktır.

GİSBİR bünyesinde ilgili meslek örgütleri ve işçi sendikalarının katılımıyla oluşturulacak, eğitimli bir kaza araştırma ekibi, dünyadaki benzer deneyimlerin ışığında çok önemli katkılar sağlayabilir. Tabi, sahiciliğe, saygınlığa, inandırıcılığa gölge düşürmeden çalışmak, bilimsel yöntemlerden ayrılmamak koşuluyla.

Küçük, büyük istisnasız bütün kazaların ve ramak kala ucuz atlatılan olayların bildirilmesi, kayda alınması, bir kaza iletişimi sistemi ve veri tabanı oluşturulması, kaza istatistiklerinin detaylı bir şekilde sektörün aktörleriyle paylaşılması ihtiyacı bulunmaktadır. Bugün maalesef veriye dayanmadan, birimi olmayan mutlak sayılarla herkes adeta "karnından konuşmakta".

Testi kırılmadan harekete geçebiliyor muyuz?

Olayların önünü alacak önleyici, koruyucu bir yaklaşıma kuvvetle ihtiyaç var fakat bu bakımdan yolun başında olduğumuzu bile söylemek kolay değil. Yola çıkma, niyet etme sancıları yaşanıyor. Orta ve uzun vadede proje-tasarım aşamasında işçi sağlığı ve iş güvenliği boyutunu işin ayrılmaz bir parçası olarak entegre etmek, mühendislik önlemleriyle, makine ve kritik tesisatın periyodik bakım ve kontrolleri ile kaza olasılıklarını azaltmak, koruyucular, bariyerler, ölçümler-kontroler, acil durum önlemleriyle doğabilecek zararı sınırlamak mümkün. Bu işin maliyetinden kaçınılmamalı.

Gerçekten eğitim yapıyor muyuz?

Gemi inşa sürecinde yürütülen işler-görevler bazında yapılacak risk değerlendirmesi çalışmaları, kaza inceleme çalışmalarının bulguları eğitim uygulamalarının davranışsal hedeflerinin belirlenmesini mümkün kılar.

Eğitim sahiden eğitim olmalı. Getirilip yemekhanelerde toplanan yüzlerce insana bir iki saat içinde mesleki jargon içeren konuşmalar yapmanın, power point esaslı bol yazılı görsellerle sunumlar yapmanın, mevzuat anlatmanın eğitim olmadığını kabul etmemiz gerekiyor.

Etkileşime, katılıma izin veren yöntemlerle, asgari konforu sağlanmış mekanlarda, yaparak-yaşayarak öğrenme fırsatı veren, beceri geliştirme için yeterli ekipmanı ve uygulama olanağı bulunan eğitim uygulamalarına ihtiyaç var. Eğitim uygulamalarının rezidüel etkisini artıracak yazılı, basılı materyal hazırlanmalı.

Tersanede çalışan herkes "eğitim pasaportu" almalı. Bu pasaportu alabilmek için içeriği, metodu, süresi bakımından standardize edilmiş eğitimlere katılma zorunluluğu olmalı. Pasaportun süresinin uzatılması için tazeleme-pekiştirme eğitimine katılım koşulu olmalı. Özellikle sahada yönetici, mühendis, ustabaşı vb olmanın olmazsa olmaz koşulu eğitim pasaportu olmalı.

Eğitimlerin işe, sahaya transfer edilmesini sağlayacak güvenlik pratikleri tasarlanmalı, günlük iş uygulamalarına entegre edilmeli.

Çalışanların katılımı için mekanizmalar

Çalışanlar tehlike bildirimi yapabilmeli, iyileştirme için öneri verebilmeli, kaza incelemesi, risk yönetimi süreçlerine katılabilmeli, iyileştirme takımları içinde çalışabilmeli. Bu süreçlerin yapılandırılması mümkün, kolay. Özellikle yeni iş kanununun çalışanlara verdiği "yakın, acil ve hayati tehlike barındıran işi yapmaktan kaçınma" hakkından her çalışanın haberdar edilmesi sağlanmalı. Böyle bir hakkı kullanarak ölümcül bir kazayı önleyen çalışan kendini de, işletmesini de korumuş olur.

Eşli çalışma seferberliği

Davranış odaklı güvenlik yönetimi ilkeleri esas alınarak bir takım otokontrolü kurmak mümkün. Çalışanların riskli davranışların izlenmesinde rol alıp, dönüşümlü olarak birbirlerini gözleyip-geri bildirimler vermesi sağlanabilir (kişisel teşhir ve cezalandırma asla söz konusu olmayacak). Birbirini, arkadaşını koruma, güvenliği arkadaş dayanışmasının bir fonksiyonu olarak yeniden konumlandırma fırsatı veren uygulama yöntemleri bulunmalı. Kritik işlerde eşli çalışma, çalışma eşini gözetme, koruma odaklı bir organizasyon, refleks yerleştirilebilir. Bu uygulama etkin, köklü, teknik, yapısal vasıflı önlemlerin alınması için geçecek zamanda ölümlü kazaların önlenmesi için bir seferberlik tarzında örgütlenip, yürütülebilir.

Alt işveren (taşeron) yöntemi

Alt işveren seçiminde aşağıdaki kriterler dikkate alınmalı ve firma tarafından sağlanmalı:

• Sözleşme aşamasında işçi sağlığı ve güvenliği standartlarının netleştirilmesi, yükümlülüklerin, taahhütlerin kontrata bağlanması,
• Teklif veren alt işverenin iş güvenliği kalemlerini ayrı olarak göstermesi,
• Alt işveren ve çalışanlarının mutlaka eğitim pasaportu alması,
• Alt işverenler için İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Karnesi uygulaması, başarının izlenmesi, kaydedilmesi, işçi sağlığı ve güvenliğine gösterilen özenin alt işveren seçimi sürecinde dikkate alınması. Bir tür sağlık-güvenlik sicili tutulması,
• Alt işveren çalışanlarının işyeri sağlık birimlerinden yararlanması için ortak işyeri sağlık birimi organizasyonuna katılımı,
• İş sağlığı ve iş güvenliği kurulu oluşturulması veya oluşturulan ortak bir kurula bütün taşeron temsilcilerinin katılımı,
• Alt işverenin kullandığı makine, ekipman ve kişisel koruyucuların teknik uygunluğu, standartları karşılıyor olması için destek, denetim,
• Kapıdan kontrolsüz hiçbir makine, ekipmanın tersanelere sokulmaması.

Tersanelerde işyeri sağlık hizmeti dışarıdan temin edilebilir mi?

İşyeri Sağlık Birimi ve işyeri hekiminin tersanelere geri dönmesini, tersanenin içinde çalışmasını sağlamak gerek. İşyeri sağlık hizmeti işyerinde verilir. Tersanelerde çok iyi işleyen bir ilk yardım organizasyonu, bölgede çok iyi işleyen bir yaralı transport sistemi, acil tıbbi müdahale üzerinde çalışmak gerekli.

İşe alınan hiç kimse işyerini tanıyan bir hekim tarafından muayene ve tetkik edilmedikçe, işe ruhsal, fiziksel, zihinsel olarak uygun olduğu onaylanmadıkça fiilen sahaya sokulmamalı, işe başlatılmamalı. Gürültüye, kaynak gazlarına (kaynak-taşlama yapan işçiler), organik solventlere (boyacılar), toza (raspacılar) maruz kalan, ergonomik olarak zorlayıcı pozisyonlarda ağır ve yoğun çalışan, yükseğe çıkan, duyması-görmesi kritik olan tersane işçilerinin periyodik muayenelerinin, tetkiklerinin yapılması ve meslek hastalıklarının önlenmesi gerekli. Henüz dramatik sonuçları bakımından görünür olmasa da mesleki maluliyet riski nedeniyle bugünkü kazalarla karşılaştırılamayacak kadar ağır sonuçlarla karşılaşmamız kaçınılmaz olur.

Sektörel çözüm olanağı var mı?

Kapsamlı, etkili, kalıcı bir çözüm için bir master plan ihtiyacı bulunuyor. Sürece katkısı olacak kamu-özel uzmanlık kuruluşlarını, üretim sürecinin paydaşlarını yan yana getirecek, koordine edecek bir merci gözükmüyor. Apar topar yapılan protokollerin altını, arkasını dolduracak bir hazırlık, donanım maalesef bulunmuyor.

Sektörün ciddi bir mali gücü bulunmasına rağmen ortak akıl ve organizasyon oluşturma, nitelikli teknik danışma desteği sağlama, kriz yönetme, orta ve uzun vadeli çıkarları gözetme, eleştirenleri düşmanlaştırmadan ilişki, iletişim kurma kabiliyeti belli ki son derecede sınırlı.

Gönüllü haberleşme, dayanışma ağları içinde bilgi üretip paylaşarak, öncü, örnek iyi uygulamalar için harekete geçen tersanelerde yaşanan deneyimi, sağlanan bilgi birikimini entegre ederek yol almak isteyenlere yol yordam gösterecek işleyen bir model oluşturabilmek mümkün. (ART/GG)

* Dr. Ali Rıza Tiryaki, İş Sağlığı ve Güvenliği Danışmanı