Her İnsan Tüm İnsanlıktır: Shakespeare'in "Yanlışlıklar Komedyası"

Bakırköy Belediye Tiyatrosu (BBT), William Shakespeare'in "Yanlışlıklar Komedyası" adlı oyununu, Bülent Bozkurt'un çevirisi ve Royal Shakespeare Company ile Royal National Theatre'da görev yapmış, yönettiği bir çok oyunla bilinen Tim Supple'ın yönetmenliğinde sahneliyor.

Shakespeare'in ilk oyunlarından olan "Yanlışlıklar Komedyası", ikiz kardeşlerin karşılaşma hikayesini anlatıyor. Birbirlerini henüz bebekken bir deniz kazasında kaybeden ikizlerin yıllar sonra karşılaşmasını anlatan bu garip hikaye, esrarengiz yaratıkların (cinler, periler vs.) memleketi olarak bilinen Efes'te geçiyor: Efes'in düşmanı olan Siraküza'dan kente geldiği ve kefaletini ödeyemeyeceği için idamla karşı karşıya kalan Egeon (ikizlerin babası); kardeşlerini aramak için kente gelen Siraküza'lı Antipholus ile kölesi Siraküza'lı Dromio; deniz kazasında kaybolan ve zaten Efes'te yaşayan, adları da ötekiler gibi Antipholus ile Dromio olan diğer ikizler ve onların yakınları...

Zaman, mekan, beden

Oyunda; Sirakuzalı ikizlerin, Efesli ikizlerin eş, arkadaş ve akrabaları ile karşılaştıkları anda ortaya çıkan kimlik karışıklığı, beraberinde zamanı, mekanı ve bedeni de rayından çıkarmaktadır. Olayların neden olduğu bir yığın karışıklığa tanıklık eden seyirci ise bir yandan benzerlikleri ayırt etmeye çabalarken, diğer taraftan benzer olanların farklılıkları ile yüzleşmektedir. Yani izleyici, aynının başkalığı ile başkanın aynılığına bir başka gözle bakarken bulmaktadır kendini.

Oyunun yönetmeni Tim Supple, Shakespeare'in oyundaki zaman kurgusuna başka bir boyut kazandırmaktadır. Shakespeare, ikiz karakterler üzerinden zamansal bir alt üst oluşun önünü açıp, tek düze zaman kurgusu içinde zamana çok boyutluluk kazandırırken; Supple ise gerek mekan gerekse de kostüm seçimiyle çok boyutlu bir zaman öngörmekte ve 16. yüzyıldaki bu oyun ile bugün arasında bir köprü kurmaktadır. Öyle ki zırhlı askerler, coplu ve silahlı günümüz polisiyle; efendi Antipholus'un eşi bugüne özgü güneş gözlüğüyle; dönemin Dük'ü ise çağımıza has modern takım elbisesiyle karşımızda durmaktadır. Supple'ın bu tercihi, Shakespeare'in niyeti ile koşutluk içindedir. Öyle ki ikizlerin bedensel benzerliği, oyunda zamansal bir kargaşaya neden olurken, Supple'ın kostüm ve mekan tercihleri de yüzyıllar arasında zamansal bir geçişkenliğe aracılık etmektedir.

Bedenin zamanı ve mekanı

Peki bu zamansal kargaşa ve geçişkenlik neye işarettir? İlkin; bir bedenin -köle ya da efendi- aynılığı ile benzerliğine vurgu yapılmaktadır. Supple'ın dikkati çektiği üzere, bu şekilde kimlikler karıştırılmış ve birbirine eklemlenmiştir. İkinci olarak; bedenin zamanı ile mekanın zamanı arasındaki mutlak ilişkiye bir vurgu söz konusudur. Beden, bulunduğu mekanla kopmaz bir ilişki içindedir, ancak Shakespeare bu mutlak ilişkiyi bağlarından koparmaktadır. Son olarak da; Shakespeare'in anlatısının güncelliğine oyundaki zaman ve mekan kurgusu aracılığıyla dikkat çekilmektedir.

Biraradalığın mümkünlüğü

Beklemenin ve kavuş(ama)manın 'dikenli' yollarına ayna tutan bu oyun, öncelikle "adalet" üzerine düşünmeyi buyurmaktadır. Oyunun, Egeon ile Efes Dükü'nün (Solinus) "adalet" üzerine konuşması ile başlaması ve kefaletini ödeyemeyeceği için idamla karşı karşıya kalan Egeon'un durumu, bize, kağıt üstündeki adaletin para ile olan ilişkisine dair bir şey söylemektedir. Bu durum, oyun boyunca farklı sahnelerle karşımıza çıkmaktadır. "Kağıt üzerindeki adalet mi, vicdanlardaki adalet mi?" Oyun, bu sorunun yanıtını en sonda vermektedir.

Nihayetinde aynılıkların ve farklılıkların buluştuğu, birbiriyle karşılaştığı ya da karıştığı son sahnede, sadece o anda gerçek adalet vuku bulmaktadır. Supple'ın dediği gibi; oyunun sonunda toplumun farklı sınıflarına ait bireyler -en güçlü, en zengin, en güçsüz, toplumun en dışlanmışı- bir araya gelmektedir. Nihayetinde bunlar birbirine eklemlenmekte ve vicdanlardaki adalet kazanmaktadır. Yani ancak farklılıkların biraradalığı mümkün olduğu noktada gerçek adalet de kendini göstermektedir.

Özetle; Shakespeare'in "Yanlışlıklar Komedyası"nda beden üzerinden oluşturduğu zaman-mekan algısı, insanın algılama biçimi ile oynamakta ve ona şunu buyurmaktadır: Benzerliklerimiz ve farklılıklarımız ile hepimiz biriz. Israrla görüntüye gelene ve görünene inanmak, onun ardına bakmamak, ardını görmemiş olmak efendi-köle diyalektiğinin önünü açan, bu sığlığa meyleden bir duruma vesile olmaktadır.

Aylan Kurdi'ye uzanan bir öykü

Supple, "Yanlışlıklar Komedyası"nın Shakespeare'in özünü temiz ve parlak bir kristal gibi gösterdiğine vurgu yapmaktadır. Bodrum kıyılarına vuran Aylan Kurdi'yi hatırlatan Supple, oyunun hikayesini ya da  Shakespeare'in güncelliğini ise şöyle ifade etmektedir:

"İngiliz Hükümeti'ni sarsmak ve mültecileri bir yığın, kimliksiz bir kitle olarak görmelerine son vermek için, Türkiye kıyılarına vurmuş dört yaşındaki bir çocuğun zavallı bedeninin fotoğrafı gerekti. Herkes anlatılması ve dinlenmesi gereken özgün bir hikayeye sahip birer bireydir. Bu birey, 'Yanlışlıklar Komedyası'nda, basit bir gerçeği anlatan bir köledir: 'Bu dünyaya kardeş olarak geldik ve şimdi el ele vermeliyiz, kimseyi bir diğerinin önüne koymadan.' Biz ne zaman bu düşünceyi yakalayabileceğiz?"

"Her İnsan Tüm İnsanlıktır"

Jorge Luis Borges, düş ile gerçek, eski ile yeni, Batı ile Doğu arasındaki ikiliklerde gidip gelen bir zenginliğin anlatısını sunduğu "Alef" adlı eseri üzerine bir konuşmasında, Shakespeare'in şu sözlerini hatırlatır: "Onun dediği gibi, bütün dünleriniz, şimdiniz, gelecek günleriniz ve insanlığın gelecek günleri tek bir anda bir araya gelmiştir."*

"Yanlışlıklar Komedyası", tam da böylesi bir zamansallığa vurgu yapmakta, dün ile bugünümüzün an'sal biraradalığına işaret ederek, biraradalığımızın mümkünlüğünü tartışmaya açmakta, bizlere göstermektedir.

Oyun izlenirken, "Dünya bir kitaptır ve kitap bir dünya" diyen Borges'in öykülerindeki âlem için James Irby'nin hatırlattığı "her insan tüm insanlıktır"* sözü hatırda tutulmalıdır.

Shakespeare'in oyununun sergilendiği sahne bir dünya olarak, Biz'im Dünyamız olarak karşımıza çıkmaktadır.

"Shakespeare'den bir dizeyi tekrar eden her insan William Shakespeare'dir," sözünün işaret ettiği üzere, BBT'nin sahnelediği bu oyun da Shakespeare'i duymak ve görmek isteyenleri çağırıyor. (BA/HK)

-----------------

* İki alıntı da Notos'un Jorge Luis Borges dosyasından alıntılanmıştır. Bkz: Hayal Ustası Fikir İşçisi: Jorge Luis Borges. Notos Edebiyat Dergisi. Sayı: 54. Ekim-Kasım 2015. s.22-69

Ayrıntılı bilgi için tıklayınız.