Orta Asya’da Anklav problemi ve sınır çatışmaları

Sovyetlerin dağılışını takiben, birbiri ardına bağımsızlıklarını ilan eden Orta Asya ülkeleri önünde hala dört büyük problem var:

1- Ekonomik sıkıntılar ve yüksek enflasyon.

2- Tam olarak netleşmemiş sınırlar.

3- Siyasi kargaşalar.

4- Ülke içerisindeki yoğun nüfuslu halklar.

Siyasi kargaşalar diktatörlerin iş başına gelmesi ile kısmen dizginlenmiş olsa da, diğer problemler birçok ülkede hâlâ çözülmeyi bekliyor.

En büyük problem ise tam olarak netleşmemiş sınırlar. Sovyetlerin dağılmasından sonra özellikle Tacikistan-Özbekistan-Kırgızistan arasında onlarca irili ufaklı çatışma yaşandı.

2010’daki Kırgız-Özbek çatışması

2010'da yolsuzlukla suçlanan Kurmanbek Bakiyev'i devirmek isteyen Tündük Kırgızları, Tüştük Kırgızlarından olan Bakiyev'i daha fazla yönetimde istemediler.

Kırgızistan'da Tündük-Tüştük yani Kuzey Güney ayrımı siyasette oldukça belirleyici bir unsur. Tündük halkı Tüştük halkını Sad (Soğd kökenli) diyerek aşağılıyor.

Akiyev'e karşı protestolar Kırgızistan’ın Özbekistan sınırındaki Celalaabad, Batken ve Oş şehirlerinde yön değiştirerek Kırgız-Özbek çatışmasına dönüştü.

Bu bölgelerde ekonomik pazar Özbek asıllı Kırgızistan vatandaşlarının elinde ve önemli bir Özbek nüfus barındırıyor. Özbekler, Güney Kırgızistan'ın Fergana ovasında bulunduğunu; oysa Fergana’nın tarihi Özbek yurdu olduğunu iddia ediyorlar. Çatışmalarda yüzlerce insan ölürken binlerce ev yakıldı, yüz binlerce insan geçici olarak göç etti.

Mahallelerde barikatlar kuran insanlar kendi güvenlik önlemlerini aldılar. Rusya'nın müdahalesi sonucu Bakiyev'in devrilmesiyle sükûnet sağlanabildi.

Orta Asya ülkeleri içerisinde demokratik yönetime en yakın devlet Kırgızistandır; Kazakistan da bu konuda olumlu adımlar atmaktadır. Yine ülkede defalarca Kırgız- Kürt çatışması yaşandı. Bunu Kırgızistan Kürtleri kitabında detaylıca işledik.

Kırgız-Tacik çatışması

1969, 1970 ve 1975 yıllarında İsfara Kalhozu'nun genişleme çalışmaları Kırgızların Batken Kalhozu'nu endişelendirdi ve köylüler arasında çatışmalara sebebiyet verdi.

1989 yılında Üç Döbö ve Hoca Alo köyleri arasında bir arazi anlaşmazlığı üzerine başlayan olaylar Voruğ ve Ak-Say sakinlerini içeren büyük çatışmalara neden oldu.

Özellikle anklav denilen, farklı bir ülke halkının bir başka ülke içerisindeki toprakları meselesi son zamanlarda Kırgız-Tacik çatışmalarına neden olmaktadır. Bu sorun daha önce Özbek-Tacik, Kırgız-Özbek çatışmalarına da sebebiyet vermişti. Gelin öncelikle bu anklavları inceleyelim.

Fergana vadisi içerisinde 3 ülkenin anklav alanları var:

1. Kırgızistan sınırları içerisindeki Özbekistan ve Tacikistan'a bağlı Anklav alanları:

a) Soh Anklavı

Kırgızistan sınırları ile çevrili ancak Özbekistan'a ait olan bu anklavın nüfusu 50 bindir ve tamamına yakını Taciktir. Kapladığı alan 325 km karedir. Chongara Anklavı da buraya bağlıdır.

b) Şahımerdan Anklavı

Kırgızistan sınırları ile çevrili olup Özbekistan'a ait olan bu anklavın nüfusu 5 bin civarıdır ve halkının çoğunluğu Özbeklerden oluşur. Kapladığı alan 90 km karedir.

c) Kalaça Anklavı

Kırgızistan sınırları ile çevrili olup Özbekistan'a ait olan bu anklavın nüfusu bin kadardır; halkının çoğunluğu Taciklerden oluşmaktadır. Kapladığı alan 2 km karedir.

d) Kayrağaç Anklavı

Kırgızistan sınırları içerisinde ancak Tacikistan'a ait bu anklavın nüfusu 200 civarıdır; halkı Özbeklerden oluşmaktadır. Kapladığı alan iki km kare kadardır.

e) Voruğ Anklavı

Kırgızistan sınırları içerisinde olup Tacikistan'a ait bu anklavın nüfusu yaklaşık 31 bindir; halkı Taciklerden oluşmaktadır. Kapladığı alan 90 km kare civarıdır.

f) Jangy-Aiyla Anklavı

Kırgızistan sınırları içerisinde olup Özbekistan'a ait bu anklavın nüfusu yaklaşık 350 olup halkı Kırgızlardan oluşmaktadır. Kapladığı alan 1 km kare civarıdır.

2. Özbekistan sınırları içerisindeki Kırgızistan ve Tacikistan'a bağlı anklav alanları:

a) Barak Anklavı

Özbekistan sınırları içerisinde ancak Kırgızistan'a ait olan bu anklavın nüfusu yaklaşık bin kişidir ve halkı Kırgızlardan oluşmaktadır. Kapladığı alan yaklaşık 1 km karedir.

b) Sarvak Anklavı

Özbekistan sınırları içerisinde olup Tacikistan'a ait bu anklavın nüfusu yaklaşık 1500 dür ve halkı Özbeklerden oluşmaktadır. Kapladığı alan 15 km karedir.

Voruğ Savaşı

Son dönemde en yoğun çatışmalar ise Kırgızistan içerisindeki Tacikistan'a ait olan tarihi Voruğ kenti civarında olmuştur; her iki tarafta da ağır kayıplar yaşanmıştır.

Voruğ kenti yüzlerce yıldır Taciklerin yaşadığı bir yerleşim alanı; anlamının Farsçadaki Evra kelimesinden türediği ve kale anlamına geldiği iddia ediliyor.

Tacikistan'a ait bu anklav Sovyetler döneminde Kırgız Kalhozların isteği üzerine Tacikistanla aralarındaki koridorlar üzerinde Aksay Kolhozu oluşturulmuş ve 20 yıllığına Kırgız SSC'sine kiralanmıştır. Kırgızların daha sonraki süreçte bu alanı Taciklere iade etmemiş olmasından dolayı sürekli çatışmalar yaşanıyor.

Haritadaki kırmızı nokta Ak-Say köyünü gösteriyor. Güneyinde Voruğ ve Kuzeyinde Tacikistan sınırının tam ortasına kurulmuş bu köy civarında da yoğun çatışmalar mevcut.

2021 yaşanan çatışmalarda Tacik tarafında 10 ölü ve 84 yaralı Kırgız tarafında ise 31 ölü ve 154 yaralı vardı. Kırgızistan'ın Voruğ içlerinden geçen bir yol yapma isteği, sınırdaki su kanalarının kullanımı tartışmalaları çatışmaların başlıca sebeplerinden.

Bu yılki 16-18 Eylülde yoğunlaşan olaylarda ise her iki taraftan da onlarca ölü ve yaralı mevcut. Kırgız tarafının açıklamalarına göre 59 ölü ve 183 yaralı; Tacikler ise onlarca ölü ve yaralı olduğunu belirttiler. Sınır üzerindeki Ak-Say köyü ise tamamen tahrip edilmiş durumdadır.

Tacikler özellikle "Grad" füze sistemleri aracılığıyla yoğun bir saldırı gerçekleştirdi. Kırgızistan tarafı ise sorunların çözülmesi maksadıyla Tacikistan'a sınırda Voruğ kadar bir arazi vermeyi teklif etti. Tacikler bu teklif karşısında, Voruğ'un tarihi bir Tacik yerleşimi olduğunu ve Kırgızlar tarafından gasp edilidiğini belirtiyorlar.

Tacikler Kırgız Ak-Say köyünün kaldırılmasını ve Tacikistan'ın Hoca Alo köyü ile Voruğ'un bir koridor aracılığıyla birleştirilmesini talep ediyor. Kırgızistan'ın daha fazla kayıp yaşamasının sebebinin Tacikistan ordusu için savaşan Afganistanlı Taciklerden kaynaklandığı da iddialar arasında.

Kırgız-Tacik savaşının yoğunlaştığı alanlar:

Not: Beyaz- Kırgızistan, Mavi-Tacikistan, Yeşil-Özbekistan

Gülistan sınır kapısı üzerinde gerçekleşen müzakereler sonucunda sınır kapıları tekrardan açıldı. Görüşmede taraflar mevcut sorunların müzakere yoluyla çözülmesi konusunda mutabakata vardılar.

Tacikistan ile Kırgızistan arasındaki sınır 976 km uzunluğundadır fakat bunun sadece 506 kilometresi üzerine anlaşma sağlanmış bulunmaktadır.

Tam olarak netleşmeyen ve işaretlenmeyen sınırlarda su alanları ve otlak alanlar üzerinde sık sık anlaşmazlıklar ortaya çıkmaktadır. Duşanbe'den bazı kaynaklar Kırgızistan’a ait İHA'ların sınır kentleri üzerinde sıkça uçtuklarını belirtiyorlar.

Kırgızistan'da çeşitli dernek ve vakıflar ile organizatörler zarar gören Kırgız vatandaşlar için yardım topladılar. Kırgızistan'da yaşayan Kürtler de Kırgız halkının acısını azaltmak için kendi aralarında yardım toplayıp çatışmaların yoğunlaştığı Batken Oblastı'na Mahmad Davudov aracılığyla gönderdiler. Mahmad Davudov açıklamasında hayatlarını kaybedenlere başsağlığı dileyip bundan sonra Kırgızistan'ın barış içerisinde yaşamasını dileyip Kırgız halkına desteklerini açıkladı.

Tacik kuvvetleri tarafından harap edilen koridor üzerine kurulan Ak-Say Kalhozu