Söke Söke Aldılar...

Bazılarının iddia ettiği gibi, 5 Aralık 1934'te kadınlara seçme ve seçilme hakkı verilmesi "Türk kadınlarına dünya kadınlarından çok önce verilmiş bir lütuf" değil­dir.

Evet, kadınlara seçme ve seçilme hakkı, Japonya ve Fransa'da 1945'te, İsviçre'de 1971'de verilmiş olsa da, örneğin, Yeni Zelanda'da 1893'te, Avustralya'da 1902' de, Finlandiya'da 1906'da, Norveç'te 1913'te, Moğolis­tan ve ABD'de 1920'de, Britanya'da 1928'de verilmişti.

Gerçekte, 1870'lerden 1923'e kadar 100'e yakın ör­güt kuran, 30'dan fazla dergi yayınlayan bir kadın hare­ketinin olduğu bu topraklarda, 1934 yılı hiç de erken bir tarih değildi. Üstelik kadınlara seçme ve seçilme hakkı iddia edildiği gibi armağan edilmemiş, aksine Cumhuriyet'in kadınları bu ve benzeri hakları Cumhuriyet'in erkeklerinden söke söke almışlardı.

1872-1907 tarihleri arasında örgütlenen 50 grevden dokuzu kadınların çalıştığı çeşitli iş kollarında gerçekleşmiş­ti. Örneğin Feshane grevinin örgütleyicisi ve yürütücü­sü, Rum ve Ermeni toplumuna mensup 50 kadın işçiy­di. Yüzlerce kadın, 22 Ağustos 1876 tarihinde dönemin başbakanlığı olan Babıâli'ye yürüyerek sadrazama bir dilekçe sunmuş ve uzun zamandır ödenmeyen ücretleri­nin bir an evvel ödenmesini istemişlerdir.

27 Ocak 1873 tarihinde, tersane işçisi kadınlar, bu­rada çalışan babalarına ve eşlerine destek vermek ama­cıyla, onlarla birlikte dayanışma grevine çıktılar. Tramvay grevinde eşlerine destek veren kadınlar ise, tramvay seferlerine engel olmak için ölümü göze alıp rayların üzerlerine yattılar. 1900'lü yılların başlarında günde 16 saat çalışıp 40 para veya 2 kuruş alan bir kadın işçi, günlük ücretiyle fiyatı 5 kuruş olan bir ekmek bile ala­mıyordu.

Bu kötü koşulların üzerine bir de o yıllarda yaşanan kıtlık ve açlık eklenince, 25 Haziran 1908'de 50 kadar kadın harekete geçip Sivas Belediye Başkanı'nın evini taşlayıp, buğday depolarını yağmaladı. 1908, zor ve kö­tü şartlardaki çalışma koşullarına tepkinin iyice şiddet­lendiği, grevlerin dalga dalga yayıldığı bir yıldı. Bu dalga içinde yüzü aşkın grev örgütlendi. Bunlardan kırka ya­kını ise kadınların çalıştığı gıda, tütün, dokuma gibi iş kollarında yapıldı.

İşçi olarak grev komitelerinde yer alan kadınlar ol­duğu gibi, grevci eşlerine destek olup, onların yanında yer alarak dayanışmaya giren kadınlar da vardı. Örne­ğin, 1 Ekim 1908 tarihinde yapılan İzmir-Aydın demir­yolu grevinde, işçilerle, güvenlik güçleri arasındaki ça­tışmaya kadınlar da katılmıştı. 1910 yılında, Bursa'da greve giden 30 bin işçiden çoğu kadındı. Bilecik'te de bin ipek işçisi greve gitmişti.

Kimliklerini gizleyerek yollamış olsalar da, ilk ka­dın mektupları, yayın hayatına 1869 yılı Haziran ayında başlayan haftalık Terakki gazetesinde yayınlanmıştır. Örneğin bir yazar, vapurlarda kadınlara ayrılan yerlerin kötülüğünden yakınarak, erkeklerle aynı bilet parasını ödeyerek vapura bindikleri halde neden kötü yerlerin kendilerine verildiğini sormuş, okuma yazma bilmeyen bir kadın ise başkasına yazdırdığını söylediği mektu­bunda erkeklerin birden fazla kadınla evlenmesini sor­gulamıştı.

İlk kadın dergisi ise, Terakki gazetesinin 1869 yı­lında 48 sayı olarak çıkardığı, Terakki-i Mukadderat dergisidir. Bu dergide, genellikle Batı'daki feminist ha­reketle ilgili bilgiler aktarılıp, kadınların eğitim görme­sinin önemi üstünde duruldu ve yine kadınlardan gelen mektuplara yer verildi. Yazıların genellikle imzasız ola­rak çıktığı 1875 tarihli Vakit yahut Mürebbi-i Mukad­derat dergisi ile Ayine dergisinde ise evlilik, eşlerin gö­revleri, çocuk bakımı ve terbiyesi gibi konulara değinil­di.

İstanbul-Üsküdar'da Matmazel Zabel Hancıyan ve arkadaşları tarafından "Azkaniver Naayuhyaç Ingerut- yan" adıyla kurulan dernek, Anadolu'daki Ermeni ka­dınların eğitimi için 15 yıldan çok faaliyet gösterip tam 23 okul açmıştı. Benzer yardım örgütlerinin onlarcası da Müslüman kadınlar tarafından kurulacak ve belki de bu gelenek yüzünden, toplumda kadınların sadece yardım örgütlerinde çalışabileceği gibi yanlış bir izlenim oluşa­caktı.

İstanbul'da Mayıs 1880'de yayınlanan Aile adlı der­gi, kadınları aile, kadın, çocuk ve ev işleri gibi konular­da bilgilendirmeye çalışmıştı. Dergide imza kullanılma­dığı için, yazıların tümünün Şemseddin Sami tarafından yazıldığı iddia edilmişti. Yine İstanbul'da, Ocak 1882'de yayınlanan İnsaniyet adlı kadınlara yönelik bir dergide ise kadınlardan gelen mektupların yanı sıra yayıncısı Mahmud Celaleddin'in yazıları da yer almıştı.

Kasım 1882'de yayına başlayan ve kadın yazarların çoğaldığı aylık Hanımlar dergisi, ev idaresine ilişkin bil­giler verdiği gibi, edebi yazılara ve tarih konularına da yer ayırdı, yabancı dil öğrenmenin önemi üstünde dur­du.

1887 yılına gelindiğinde ise, erkeklerin çıkardığı, ya da erkeklerin de yazdığı kadın dergilerinden sonra, ya­zarlarının tamamı kadınlardan oluşan Şükûfezar (Çiçek Bahçesi) isimli bir kadın dergisi yayınlandı. Dergi, ön­sözünde amacını şu sözlerle açıklamıştı: "Biz ki saçı uzun aklı kısa diye erkeklerin alaylı gülüşlerine hedef olmuş bir taifeyiz. Bunun aksini ispat etmeye çalışaca­ğız. Erkekliği kadınlığa, kadınlığı erkekliğe tercih etme­yerek, çalışmanın doğru yolunda mümkün olduğu ka­dar ayak direten olacağız".

Aralarında Münire ve Fatma Nevber gibi yazarların bulunduğu, kendilerini baba ya da koca adlarıyla değil, yalnızca kendi adlarıyla tanıttık­ları bu derginin sahibi de bir kadındı: Arife Hanım.

Mürüvvet gazetesinin kadınlara yönelik çıkardığı Mürüvvet adlı dergi, Şubat 1887'de yayın hayatına baş­ladı. Dergi, eğitime öncelik vererek kız okullarının du­rumunu irdelediği gibi, aynı zamanda Şair Nigar Bint-i Osman ve Şair Leyla gibi ilk edebiyatçı kadınların yapıt­larına yer verdi. Hatice Semiha ve Rebia Kamile tarafın­dan 1889'da yalnızca bir sayı olarak yayınlanıp kapanan Parça Bohçası adlı iki aylık dergi ise ev işleri, çocuk ba­kımı, aşçılık ve pastacılık gibi konuları işlemişti.

Başyazarı ve yazı kadrosunun neredeyse tamamı ka­dın olan ve 1895-1908 arası tam 604 sayı yayınlanarak en uzun soluklu dergilerden biri olma özelliğini kaza­nan Hanımlara Mahsus Gazete, yayın hayatına Eylül 1895'te başladı.

Osmanlı siyasetinde önemli bir yer işgal eden Sela­nik'te de çeşitli kadın dergileri yayınlandı. Bunlardan il­ki Eylül 1908'de yayınlanmaya başlayan Demet dergisiydi. Dergide ünlü erkek yazarların yanı sıra Halide Edip, İsmet Hakkı, Fatma Müzehher gibi kadın yazarla­rın yazıları da yer aldı. İsmet Hakkı Hanım kadınların ikincil olmaktan kurtulmalarını istediğini yazdı. Dergi­de feminizm kavramı tartışıldı ve kadınların mesleki olarak sınırlandırmalarına tepki gösterilerek, kız okul­larına da fen dersleri konması gerektiği vurgulandı.

Kadın adlı dergi ise Ekim 1908'de haftalık olarak yayınlanmaya başladı. Selanik'te çıkan diğer bir kadın dergisi olan Kadın, Ekim 1908 ile 1909 yılları arasında yayınlandı. Bu dergi, özellikle eğitim ve toplumsal ya­şama katılım açısından kadın konusu üstünde durdu; batılı kadınların kazandıkları haklarla ilgili Osmanlı ka­dınını bilgilendirdi.

İttihat ve Terakki, 1908'de iktidara gelince, kadınla­ra yönelik çeşitli dernekler kurdu. İttihat ve Terakki Kadınlar Şubesi, Teali-i Vatan Osmanlı Hanımlar Cemi­yeti, Osmanlı Kadınları Terakkiperver Cemiyeti bunlar­dan bazılarıydı. İttihat ve Terakki Kadınlar Şubesi'nin 40 kadın üyesi vardı ve bu kadınlar, mektupların gaze­telere gizlice dağıtılmasında önemli sorumluluklar üst­leniyorlardı. Osmanlı Kadınları Terakkiperver Cemiyeti, Fatma Pakize Hanım tarafından Mayıs 1909'da kuruldu. Aynı yıl, Halide Edip tarafından kurulan Teali-i Nisvan Cemiyeti'nin başlıca amacı ise kadınları toplumsal haya­ta hazırlamaktı.

Musavver Kadın, haftalık dergi olarak Nisan 1911'de; Kadın adlı dergi, on beş günde bir olarak Ağus­tos 1911'de yayınlanmaya başladıktan sonra, Osmanlı döneminin en uzun süreli ve en etkili kadın dergisi Ka­dınlar Dünyası Nisan 1913'te yayınlandı. İlk yüz sayı günlük olarak, daha sonra haftalık olarak (savaş yılla­rında ara verildiyse de) 1921 yılına dek dokuz yıl çıkarıldı. Derginin sahibi Nuriye Ulviye Mevlan'dı. Yazı kadrosu, hatta mürettipleri bile kadın olan bu dergi, "Kadınların hak ve hukuku tanınmadıkça erkek yazılarına yer ve­rilmeyeceği ilkesini" kabul etmişti. Özellikle okur mek­tuplarının önemli bir yer tutuğu dergi, aynı zamanda dönemin feminist söylemini anlama açısından da önem­li bir yere sahipti.

Kadınların faaliyetlerinde 1913 yılı örgütlenme ba­kımından çok verimli bir yıl oldu. Nisan ayında, Osmanlı Türk Hanımları Esirgeme Derneği, Nezihe Muhiddin ta­rafından, Mayıs ayında ise kadınların hak ve özgürlük taleplerini gündeme getirip, feminizm sözcüğünü kul­lanmaktan çekinmeyen Osmanlı Müdafaa-i Hukuk-u Nisvan Cemiyeti, Nuriye Ulviye Mevlan tarafından ku­ruldu. Bir Fransız heykeltıraşın karısı olan Madam Pompard'ın kurduğu Arbeilles'de (bal arıları) faaliyetine aynı dönemde başladı.

Başyazarı Nigâr Hanım olan Kadınlık adlı haftalık dergi, Kadınlar Alemi adlı edebi, sosyal, resimli dergi; sorumlu müdürlüğünü Zaime Hayriye Hanım'ın yaptığı Siyanet adlı aylık dergi, yine kadınlara yönelik, ilmi, fenni, edebi ahlaki, felsefi mecmua Seyyale ile sahibi Nigâr Cemal olan Kadınlık Duygusu, 1914 yılında ya­yınlanmaya başlayan dergilerdi.

Osmanlı Kadınları Çalıştırma Cemiyet-i Islamiyesi, Enver Paşa'nın himayesinde, dönemin erkek bürokratla­rı tarafından Ağustos 1916'da kurulmuştu. Dernek ara­cılığıyla kadınlar gönüllü olarak askere alınmış ve geri hizmette çalıştırılmak üzere oluşturulan Kadın İşçi Ta­burlarında görev yapmışlardı. Müslüman Kadın Birliği ise Süleyman Paşa'nın kızı Mediha Süleyman tarafından 1918 yılında kurulmuş, daha sonra barış çabaları için adını Sulhperver Türk Kadınları Cemiyeti olarak değiş­tirmişti.

On beş günde bir çıkan Genç Kadın adlı derginin Ocak 1919'da yayın hayatına başlamasının hemen ar­dından, Şubat 1919'da Sedat Simavi tarafından İnci adlı aylık kadın dergisi çıkarıldı. Sabiha Sertel ise aynı yıl yayınladığı Büyük Mecmua isimli dergideki yazılarıyla, kadın haklarını feminizme çok benzer bir şekilde sa­vundu ve erkeklere karşı "kadınlık sınıfı"nın taleplerini dile getirdi.

1919 yılında kurulan Asri Kadın Cemiyeti'nin ama­cı, kadınların fikri ve toplumsal düzeyini yükseltmek iken, Kürt kadınlarının haklarını savunan Teali-i Nisvan da Nisan 1919'da İstanbul'da kuruldu. Hemen ertesi se­ne de Çerkes kadınları bilgilendirmek amacıyla Çerkes İttihat ve Teavün Cemiyeti kuruldu. Dernek, aynı za­manda Diyane isimli bir de dergi çıkarıyordu.

Tüm bunlar olup biterken, Türkiye Komünist Parti­si delegesi Naciye Hanım, 1920'de Bakü'de düzenlenen Komünist Enternasyonal'in Doğu Halkları 1. Kongre- si'nin 7. oturumuna katılmış, Doğulu kadınların hak ta­lepleri üzerine Türkçe bir konuşma yapmıştı. Bu talep­ler beş maddeden oluşuyordu: Mutlak hak eşitliği, ka­dının erkeklerle birlikte bütün eğitim kurumlarından eşit şekilde yararlanması, kadının ve erkeğin evlilikte eşit olması, poligaminin (çok eşlilik) ilgası, kadının is­tisnasız tüm kamu görevlerine ve yasama meclislerine kabulü, tüm köy ve kentlerde kadın haklarını koruma komitelerinin kurulması. Naciye Hanım, her ne kadar unutturulmaya çalışılsa da, 1920 yılında işgale karşı dü­zenlenen meşhur Sultanahmet Mitingi'nin de konuşma­cıları arasındaydı.

İzmir'de Ocak 1923'te düzenlenen 1. İktisat Kongresi'ne yedi işçi, biri çiftçi olmak üzere sekiz kadın dele­ge katıldı. İlk günkü oturumu 500 kadının izlediği kongrede, kadın işçilere doğum öncesi ve sonrasında sekiz haftalık izin verilmesi, kadınların madenlerde ça­lıştırılmalarının yasaklanması, işyerlerinde emzikhaneler açılması gibi çok önemli kararlar alındı. Kongre'nin 4 Mart 1923 günü gerçekleştirilen kapanış konuşmasını ise Rukiye Hanım yapmıştı.

Ülkemizdeki ilk kadın partisi olan Kadınlar Halk Fırkası, İstanbul'da Haziran 1923'te kuruldu. Ancak 1909 tarihli Seçim Kanunu'nda kadınlara oy hakkı ta­nınmadığı için valilik partinin kuruluşuna onay verme­di. Partinin kurucuları arasında Nezihe Muhiddin (baş­kan), Nimet Remide (ikinci başkan), Şükûfe Nihal (ge­nel sekreter), Kıbrıslı Aziz Hanım, Seniye İzzettin (mu­hasebeci), Zeliha Ziya, Matlube Ömer (veznedar), Halet Şükrü, Muhsine Salih, Seniye Emrullah Tuğrul, Naile Vehap, İffet İhsan vardı. Partinin başlıca amaçları ara­sında, kadın temsilcileri meclise göndermek ve kadınla­rın sosyal ve ekonomik sorunlarını çözmekti. Yasal ola­rak kuruluşuna Cumhuriyet yönetimi tarafından da izin verilmeyen parti, 5 Şubat 1924'te kapatılınca, faaliyetle­rine Türk Kadınlar Birliği adıyla devam etti. (HA/ÇT)

* Bu yazıyı Hüseyin Aykol'un "Aykırı Kadınlar" kitabından aldık (sayfa 11-18).

** "Aykırı Kadınlar, Osmanlı'dan Günümüze Devrimci Kadın Portreleri", Hüseyin Aykol, İmge Kitabevi Yayınları / İnceleme-Araştırma Dizisi, Haziran 2012, 231 sayfa.