Anadolu'nun 500 Yıllık Geleneği: Rakı

Fotoğraflar: Rakı Kitabı

Manşet fotoğrafı: Enderunlu Fazıl divanında yer alan ünlü minyatüründe 18. yüzyıl istanbul'unun meyhane tasviri (Topkapı Sarayı Müzesi Koleksiyonu).

"Rakı Türkiye coğrafyasında yaşamış uygarlıkların ortak kültür mirasıdır" diyor Erdir Zat 2013 tarihli "Rakı Kitabı"nda*.

Kökleri Anadolu'nun MÖ 2000'lere kadar uzanan şarap kültürüne dayandığını aktarıyor ve "Rakının geçmişini deştikçe, Anadolu topraklarının bu anason kokulu sert içkinin oluşumuna nasıl geçit verdiğinin öyküsüne ulaşırız" diye ekliyor.

 
Bir hıdrellez kutlaması.

Soylu: Rakının geleneklerimizde yeri yok

Yakın zamana kadar Türkiye'nin rakı festivali vardı. Adana Rakı Festivali...

2015'te Adana Valisi Mustafa Büyük "hassasiyetler"i gerekçe göstererek festivale izin verilmeyeceğini açıklamış ve festivalin adı "Adana Kebap ve Şalgam Festivali" olarak değiştirilmişti.

Valilik, bu yıl da "bazı terör örgütleri ile art niyetli kişi ve grupların saldırı düzenleyebileceği" gerekçesiyle 14- 15 Aralık tarihlerinde yapılması planlanan Kebap ve Şalgam Festivali'ni yasakladı. 

Önceki gün de Meclis'e taşınan bu konu üzerine İçişleri Bakanı Süleyman Soylu "Eğer bahsedilen Rakı Festivali ise bu Rakı Festivali'ne Adana Valiliği geçen yıl da yasak koydu, bu yıl da yasak koydu. Ne geleneklerimizde, göreneklerimizde, ananelerimizde ne de herhangi bir durumla örtüşebilir değildir" diyerek; üzüm üretimi, yapılışı, damıtımı, meyhaneleri, mezeleri, sofra adabı, sakileri, müziğiyle yıllar boyunca aktarılan bir geleneği yok saydı adeta. 

Her ne kadar Soylu "geleneklerimizde, ananelerimizde yeri yoktur" dese de, tarihi ilginç bilgilerle dolu olan rakının Anadolu insanın kültüründe epey yeri var anlaşılan.

Rakı ile ilgili en kapsamlı kaynak: Rakı Ansiklopedisi

Rakı ile ilgili yakın geçmişte çıkan en kapsamlı ve önemli kaynaklardan biridir 600 sayfalık Rakı Ansiklopedisi ve Rakı Kitabı. 500 yılı aşkın tarihsel kesitin izini süren Rakı Kitabı'ndan Erdir Zat'ın kaleminden bu geleneğe dair pek çok bilgi yer alıyor.

Evliya Çelebi "Seyahatnamesi"nde – ki bu 1630'a tarihlenir - İstanbul'u konu alan ilk cildinde sıklıkla rakıdan söz eder.

Osmanlı, ticaretine izin verilen ancak üretimi yasak olan rakının, ilk olarak 1880 yılında özel girişimcilerin üretim yapmasına izin verir.

Yine Osmanlı döneminden; fasıl, meyhane, boğma rakı, misket rakısı, koltuk meyhaneleri ve rakıya dair daha nice farklı unsur vardır, rakının bu topraklardaki kültürüne dair.

Overteam Yayınları'ndan çıkan kitap bize, Osmanlı'nın ilk yıllarından Cumhuriyet dönemine ve günümüze kadar her yönüyle tarihsel bir kesit sunuyor:

Osmanlı padişahı Orhan Bey'in hediyesi

19. yüzyılın ikinci yarısında çekilmiş fotoğrafta, "muğbeçe" adı verilen meyhane sâkileri.

1326
İkinci Osmanlı padişahı Orhan Bey'in 1326'da Bursa'yı fethederken kendisine yardım eden Geyikli Baba ve derviş müritlerine hediye olarak şarap ve rakı yolladığı tarihsel kayıtlara geçmiştir. Bu da 14. yüzyılda rakının bilindiğini gösterir.

1510-1514
Rakı sözcüğünün Türk edebiyatında ilk kez büyük divan şairi Fuzulî'nin "Beng ü Bâde" mesnevisinde geçtiğini saptayan edebiyat tarihçisi Abdülbaki Gölpınarlı, eserin 1510-1514 arasında tamamlandığını söyler. Buna dayanarak rakının en az 500 yıllık tarihsel geçmişi olduğu kabul edilmiştir.

19. yüzyıl sonunda veya 20. yüzyılın başında çekilmiş bir saydamda Osmanlı zabitlerinin rakı meclisi.

1556
1567'de meçhul bir yazar tarafından kaleme alınan ve 1905'te keşfedilip "Viaje de Turquia" (Türkiye Seyahati) adıyla kitaplaştırılan İspanyolca elyazmasında raqui adıyla rakıdan söz edilir. 1552-1556 arasında Osmanlı'nın elinde esir olan anlatıcı kaçarken uğradığı Limni adasında hayatında ilk kez rakı içer.

İlk özel üretimi padişahın maliye nazırı yaptı

1700 – 1702
Fransız botanikçi Joseph Pitton de Tournefort, Osmanlı topraklarında gerçekleştirdiği geziyi aktarırken rakı üretimi, tüketimi ve ticaretiyle ilgili notlara da yer verir. Buradan 18. Yüzyıla gelindiğinde rakının Anadolu'da ve Ege adalarında yaygınlaştığını anlarız.

1880
Osmanlı Devleti özel sektörden girişimcilerin Rüsum-ı Sitte İdaresi denetiminde endüstriyel rakı üretimi yapmasına izin verir. 2. Abdülhamit'in Başmabeyincisi ve Maliye Nazırı Sarıcazade Ragıp Paşa'nın Tekirdağ yolundaki çiftliğinde ürettiği Umurca Rakısı, ilk tescilli rakı markası olarak piyasaya çıkar.

 
Baküs Rakısı'nın Fransızca ve Osmanlıca yazı kabartmaları ve gravür desenlerle süslenmiş şişeleri.

Yeni Rakı neden yenidir?

1944
2. Dünya Savaşı'nın derin ekonomik bunalımını yaşayan devlet, hazine gelirini artırmak amacıyla, rakı üretimini özel sektörün elinden tamamen alıp kamu iktisadi kuruluşu Tekel'e verir. Monopol döneminin simgesi Yeni Rakı aynı yıl piyasaya çıkar. Adını bu yeni dönemden almıştır.

2004
Tekel'in alkollü içki üretimi ütündeki 60 yıllık monopolüne son verilir. İçki piyasası yeniden özel sektöre açılır. Tekel'in alkollü içkiler bölümü özel girişimcilerin kurduğu Mey firması tarafından satın alınır.
Evliya Çelebi Seyehatnamede devletin giderinin çoko olduğu için içki vergisinden de vazgeçemediğini aktarır.

1926-1944 yılları arasında piyasada bulunan özel sektör rakı markalarının bir kısmı.

*"Rakı Kitabı" - Erdir Zat, 2013, Overteam Yayınları, 206 sayfa
"Rakı Ansiklopedisi" - Kolektif, 2011, Overteam Yayınları, 600 sayfa

(AÖ)