Türkiye'de medya: Verilerle sahipler, bulgularla şeffaflık ve yoğunlaşma

Görsel: bianet/Hikmet Adal 

Haberin İngilizcesi / Kürtçesi için tıklayın

Medya Sahipliği İzleme projesi (Media Ownership Monitor - MOM) Türkiye güncellemeleri medya çoğulculuğuna dair risk oluşturan göstergelere ışık tutuyor. MOM projesi için medya sahipliğinin belirli bir zümrede toplandığı Türkiye hala en önemli örneklerden biri.

MOM Türkiye güncellemelerine ulaşmak için tıklayın

MOM güncellemelerini Şubat - Kasım 2021 tarihleri arasında tamamladık ve takipçi paylarına göre ilk on gazete, radyo, TV kanalı ve haber portalını listeledik.

İlk on medya

Gazeteler: Sabah (Kalyon), Sözcü (BEME MEDIA A.G.’ye devredilen Estetik Grup), Hürriyet (Demirören), Posta (Demirören), Türkiye (İhlas), Milliyet (Demirören), Akşam (Türk Medya), Yeni Şafak (Albayrak), Takvim (Kalyon), (Açık Mert) Korkusuz (BEME MEDIA A.G.’ye devredilen Estetik Grup).

Radyo kanalları: Kral Fm (Doğuş), TRT (Devlet), Radyo 7 (Hayat Görsel Yayıncılık), A Haber Radyo (Turkuvaz), Radyo D (Demirören), Show Radyo (Show Radyo Yayıncılığı), Radyo 1 (Devlet), TRT Radyo Haber (Devlet), NTV Radyo (Doğuş), Habertürk Radyo (Ciner)

Televizyon kanalları: ATV (Kalyon), FOX TV (Fox Yayıncılık), Show TV (Ciner), Kanal D (Demirören), Star TV (Doğuş), TRT 1 (Devlet), Kanal 7 (Hayat Görsel Yayıncılık), TRT Haber (Devlet), Beyaz TV (Beyaz Televizyon Yayıncılık), A Haber (Kalyon)

Haber portalları: hurriyet.com.tr (Demirören), sozcu.com.tr (BEME MEDIA A.G.’ye devredilen Estetik Grup), milliyet.com.tr (Demirören), sabah.com.tr (Kalyon), mynet.com (Mynet Yayıncılık), haberturk.com (Ciner), haber7.com (Hayat Görsel Yayıncılık), onedio.com (Onedio Yayıncılık), internethaber.com (İnternet Haber Yayıncılık), takvim.com.tr (Kalyon)

MOM 2020 online veritabanında Türkiye’deki 40 ulusal medya kuruluşunun yoğunlaşması ve bu kuruluşların sahiplik yapısını sergiliyoruz. Sınır Tanımayan Gazeteciler (RSF) Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi'nde 2020’de 154. sırada olan Türkiye için MOM 2020 verileriyle, izleyici payları açısından en güçlü medya sahiplerinin bireysel profillerini incelemenin yanı sıra medya şirketlerinin iktidarla (ekonomik ve siyasi) ilişkisine dair bir analiz sunuyoruz.

Hangi verileri kullandık?

Takipçi katılım payları için,

• Cumhurbaşkanlığı İletişim Merkezi’ne (CİMER) yapmış olduğumuz başvurumuza Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu’ndan (BTK) gelen cevapla 2020 yılı yıllık ortalama gazete tiraj verilerini,
• İlk on televizyon kanalı için Televizyon İzleme Araştırmaları A.Ş. (TİAK) 2020 yıllık ortalama verilerini,
• Radyo kanalları için Radyo Dinleme Hizmetleri Organizasyon Tanıtım ve Yayıncılık A.Ş. (RİAK) Aralık 2020 verilerini kullandık.
• Gemius Türkiye’nin en çok ziyaret edilen ilk on haber sitesi için elde ettiği 2020 yılı son çeyrek ortalamasını yansıtan listesinden yararlandık.  

Şirket sahibi 28 kişiden 23’ü erkek

MOM’da medya sahiplerinin profillerini toplumsal cinsiyet eşitliği açısından değerlendirdiğimizde, medya sahibi 28 kişiden sadece dört kadının aile şirketlerinde hissedar konumunda, bir kadının ise yönetim kurulunda olduğunu gördük. Meltem Oktay Demirören Grubu'nda, Deniz Şahenk ve Filiz Şahenk Doğuş Grubu'nda, Ayşe Dilvin Öner ise İhlas Holding’de hissedarlar. Didem Ciner ise Ciner Holding yönetim kurulu başkan yardımcısı.

Şeffaf veriye ulaşmak neden bu kadar zor?

2018 yılıyla kıyasladığımızda MOM 2020 için, Kişisel Verilerin Korunması Kanunu ve uygulamalarının, sahiplik profillerini inceleme konusunda elimizi biraz zora soktuğunu söyleyebiliriz.

Medya gruplarıyla ilgili bilgilere çoğu zaman ticaretsicil.gov.tr adresindeki Ticaret Sicil Gazetesi'nden ulaşılıyor. Ticaret Sicil Gazetesi arama motoru, bir gerçek kişinin adının doğrudan aranmasına izin vermiyor; ancak İstanbul Ticaret Odası’nın (İTO) web sitesinde isim ve soyisim bilgileri girilerek arama yapmak (İstanbul’da kayıtlı şirketler için), arama yapılacak kişinin TC kimlik numarası biliniyorsa mümkün. MOM Turkey 2018 güncellemeleri sırasında bu kayıtlara yalnızca isim ve soy isim bilgileriyle erişim sağlanabiliyordu.

MOM 2016 & 2018 güncellemeleri döneminde İTO bilgi bankasının arayüzü 

MOM 2020 güncellemeleri sırasında İTO bilgi bankası

İTO’nun bahsi geçen arama motorunda yer alan ‘‘Ortak / Yönetim Kurulu / Yetkiliye göre arama’’ fonksiyonuna 2020 yılı itibariyle Kişisel Verileri Koruma Kanunu gereğince TC kimlik numarası ekleyerek arama zorunluluğu getirilmiş. Şirketlerle ilişkili olduğu bilinen kişilerin TC kimlik numaraları Ticaret Sicil Gazetesi’nin eski kayıtlarında bulunabiliyor ancak bu bilgiye erişebilmek için de tüm eski kayıtları tek tek incelemek gerekebiliyor. Diğer bir deyişle, veriye ulaşmak biraz daha çaba gerektiriyor. İTO, yaptığımız telefon görüşmesinde arama yaparken TC kimlik numarası bilgisinin zorunlu tutulmasını “bu şekilde uygun gördükleri” sözleriyle açıkladı.

Medya ve reklam yatırımları

2020’de toplam 17 milyar 469 milyon TL olan medya ve reklam yatırımlarının 13 milyar 976 milyon TL’sini medya yatırımları oluşturuyordu. Dijital mecralarda  yüzde 39 büyüme ile birlikte, toplam 7 milyar 528 milyon TL’lik yatırım gerçekleşti. Bu oranla dijital medya yatırımları ilk sırada.

2020 yılında gazetelerin reklam gelirlerinde 2019’a göre yüzde 28 oranında bir azalma görüldü. Basın-medya yatırımları yüzde 3’lük pazar payıyla reklam yatırımları açısından dijital portallardan (yüzde 54) ve televizyondan (yüzde 36) sonra dördüncü sırada yer alıyor. Bununla birlikte, gazeteler kendi internet sayfaları üzerinden geniş bir erişim elde ediyor (Tahmini veriler, Reklamcılar Derneği, Nisan 2021).

RTÜK ve cezaları, BİK ve ticari sırları

BİA Medya Gözlem 2020 raporuna göre, Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK), medya kuruluşlarına 2020’de 297 para cezası, 70 program ve yayın durdurma cezası verdi. RTÜK’ün yayın kuruluşlarına verdiği cezaların toplamı 19 milyon 63 bin 835 TL’yi buldu.

MOM güncellemelerinde RTÜK’ün hükümeti eleştiren haber kuruluşlarını tehdit etmek ve verdiği cezalarla Türkiye’deki eleştirel, bağımsız medyayı susturmak için iktidara ait bir araç olarak hareket ettiğini bir kez daha not etmiş olduk.

Türkiye’deki bağımsız gazeteler ve iktidara muhalif gazeteler Basın İlan Kurumu (BİK) reklamlarından elde edilen gelirlere bağımlı durumda. BİK kamu kaynakları kullanılarak dağıtılan ilan gelirlerini “ticari sır” diyerek 2010 yılından bu yana halka açık bir şekilde raporlamıyor ve istatistikleri paylaşmıyor. Gazetelere ne kadar ilan ve reklam geliri dağıtıldığı sadece kurumun faaliyet raporunda belirtiliyor ama bu rapor da kamuoyuna açıklanmıyor.

El değiştirmeler, kapatmalar ve siyasi ilişkiler

MOM 2020 Türkiye’de basın özgürlüğüne dolayısıyla medya sektörüne yönelik siyasi baskılara, mekanizmalara ve denetimlere de işaret ediyor.

Ticaret Sicil Gazetesi'ne göre, Sözcü ve Korkusuz gazetelerinin sahibi olan Estetik Yayıncılık 2020’de Beme Media AG adlı şirkete devredildi.

Aralık 2019’da iktidar yanlısı Türk Medya grubuna ait Güneş ve Star gazeteleri kapatıldı. Güneş gazetesi, aynı gruba ait Akşam gazetesinin eki oldu.

En çok okunan 10 gazeteden 8’i; en çok izlenen TV kanallarından 9’u ve en çok okunan 10 haber portalından 7'sinin sahipleri hükümetle (politik ya da ekonomik) ilişki içinde.

Diğer medya organlarının siyasi ilişkileri için tıklayın

En çok görüntüleme alan ilk 10 web sitesinde, ulusal gazetelerin çevrimiçi edisyonları var (bu durum, içeriklerin de neredeyse tümüyle türdeş olması anlamına geliyor). Buna ek olarak, 2018 yılında Yaysat’ın kapatılmasıyla, sadece Kalyon grup tarafından yazılı basın için dağıtım işi yapılıyor. İnşaat, enerji ve altyapı gibi sektörlerde de faaliyet gösteren Kalyon Grup/Zirve Holding  bünyesindeki medya kuruluşu Turkuvaz Medya Grubu’nun yönetim kurulu başkan yardımcısı Serhat Albayrak, Enerji ve Tabi Kaynaklar ve Hazine ve Maliye eski bakanı, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın damadı Berat Albayrak'ın ağabeyi. 2015-2019 yılları arasında kazanılan kamu ihalelerinin toplam değerinin dağılımına bakıldığında grubun şirketlerinden Kalyon İnşaat’ın ilk sırada yer aldığını bilmek medya grubuna ait kuruluşların yayıncılığını değerlendirirken önemli bir veri olarak karşımıza çıkıyor.

Çapraz medya konsantrasyonu

MOM metodolojisine göre çapraz medya yoğunlaşması oranlarını hesaplamak için ülke geneline işaret eden medya tüketim eğilimlerini bilmemiz gerekiyordu. Ancak 2020 yılı için böyle bir araştırma bulunmuyor. Kimi güncel araştırmaların örneklemleri ise sınırlı. Çapraz medya izleyici payları hesaplamalarında medya tüketim verilerine ihtiyacımız olduğu için bu yılki güncellemelerde yoğunlaşma oranlarını veremedik.

• 1 Ekim 2020’de 5651 sayılı “İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi ve Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Suçların Önlenmesine Dair Kanun” yürürlüğe girmesi,
• Haziran 2020’de Twitter’ın “devlet bağlantılı bilgi yayma faaliyetlerinde” bulundukları gerekçesiyle 32.242 hesabı arşivlerinden çıkarması,
• Mayıs 2020’de sosyal medyada nefret dili barındırmayan bir dil kullanılması ve “dezenformasyona” karşı mücadele ilkelerini içeren on iki maddelik bir etik kılavuz yayınlaması gibi konular da var.