Gazetecilik etiği ve çıkar tartışması

Fotoğraf: Canva/Gazetecilerin tatil gibi büyük hediyeler alması çıkar çatışmasına sebep oluyor. 

Çıkar çatışması, artık içerik üretim süreçlerine gömülü olan gazetecilik mesleği için yapısal bir etik sorun haline geldi.

Etik kurallar, her ne kadar gazetecilerin çıkar çatışmalarından kaçınmaları gerektiğini belirtse de birçok kuruluşun etik kodlarında çıkar çatışması olarak kabul edilen şey hakkında herhangi bir ayrıntıya girilmiyor. Örneğin, Türkiye Gazeteciler Cemiyeti’nin Hak ve Sorumluluk Bildirgesi’nin, Gazetecinin Doğru Davranış Kuralları bölümünde, “gazeteci, bir bilginin, haberin yayını ya da yayınlanmaması karşılığı hiçbir maddi veya manevi menfaat sağlayamaz; çıkar çatışması yaratmaktan kaçınır” ifadesi dışında başka bir şey yer almıyor.

Profesyonel Gazeteciler Derneği'nin (The Society of Professional Journalists/SPJ) çıkar çatışması ile ilgili etik kodunda da aynı şey söz konusu. Bu kodları okuyan birinin örneğin "Anaokulunda küçük çocukları olan bir muhabir, anaokulunun çocuk gelişimine etkileri üzerine yeni bir bilimsel çalışma hakkında bir haber hazırlamalı mı?", "Ateist bir gazeteci dini içerikli bir haber yapmalı mı?", "Pasifist bir gazeteci savaş muhabirliği icra etmeli mi?" gibi sorulara kolaylıkla yanıt vermesi hiç kolay değil. Zira bir netlik yok…

Peki, çıkar çatışması tam olarak nedir?

Çıkar çatışması; çalışanların görevlerini tarafsız bir şekilde icra etmelerini etkileyen veya etkileyebilecek, parayla ölçülebilir olan veya olmayan her türlü menfaati ve onlarla ilgili herhangi bir şahsi çıkara sahip olmaları halini ifade eder. Yani, gazetecinin birincil görevi olan kamunun bilgi edinme hakkına hizmet görevi ile çelişkiye düşmesine yol açacak, objektifliğini önemli oranda bozabilecek adil olmayan rekabete dayalı avantaj sağlayabilecek herhangi finansal ya da diğer tür çıkarı anlıyoruz.

Çıkar çatışması, gerçek, algılanan veya potansiyel bir çatışmanın var olduğu bir durum. Gerçek bir çıkar çatışması, finansal veya diğer kişisel veya mesleki düşüncelerine, bireyin nesnelliğine, mesleki yargısına, mesleki bütünlüğüne karşı sorumluluklarını yerine getirmeye tehlikeye attığı bir durumda ortaya çıkar, çıkar çatışmasından direkt olarak etkilenirsiniz. Algılanan çıkar çatışmasında, çatışmaya konu olan taraflar görevlerini yerine getirirken özel çıkarlarının etkisinde kalacağı bir konumda görünürler. Potansiyel çıkar çatışması ise çatışmayı ortaya çıkarabilecek nedenler ile tarafın ileride görevini yerine getirirken özel çıkarlarının etkisi altında kalacağı, yani çıkar çatışmasından etkilenme potansiyeline sahip olduğunu ifade etmektedir.

Gazeteciler ve/veya medya kuruluşları ile medya tüketicileri arasında çıkar çatışmalarının ortaya çıkmasının farklı biçimleri var.

• Arkadaşlar veya aile üyeleri ile ilgili haber yapma.
• Kuruluş tarafından ödenen gezi davetlerini veya hediyeleri kabul etmek.

Bu örneklerin çıkar çatışması olarak kabul edilmesinin nedeni, gazetecinin doğru bilgileri aktarmasını potansiyel olarak önlemesidir.

Gazeteci çıkar çatışmalarını nasıl önleyebilir?

Çatışmaların ortaya çıkmasını önlemek için gazeteciler, bir haberin gerçek ya da algılanan bir çatışmaya yol açıp açmayacağını belirlemelerine yardımcı olmak için kendilerine aşağıdaki soruları sorabilirler.

• Gazetecinin bir kaynakla özel olarak kurduğu ilişki arasında profesyonel olmayan bir etkileşimin var olduğu görünümü yaratacak mı? Örneğin, bir gazeteci ile bilgi kaynağı arasında bir romantik ya da arkadaşlık ilişkisi olduğunu öğrendiğinde kamuoyu nasıl tepki verecek?
• Bir haber kaynağından gelen bir hediyeyi almak kabul edilebilir mi? Profesyonel Gazeteciler Derneği herhangi bir hediyeyi kabul etmeye karşı uyarıyor. Zira hediye gazetecinin haberi değiştirmesine veya gerçekleri paylaşmasını engellemesine neden olabilir.

Hediyeler ve bedava geziler

Hediye konusu zaman zaman karmaşık olabiliyor. Kravat veya çikolata gibi küçük hediyeler kabul edilebilir, ancak kabul edilen hediye, gazetecinin sadakatini satın alma riskini arttıracak kadar büyük olmamalı. Her durumda, tüm hediyeler, ne kadar küçük olursa olsun, yazı işlerine bildirilmeli, eğer sorumlu, hediyenin kabul edilemeyecek kadar büyük olduğunu düşünürse, o zaman kibar bir biçimde gazetecinin hediyeyi iade etmesi gerekecektir.

Ticari şirketler bazen gazetecilere hediyeler verirler ya da bedava seyahat etme fırsatı sunarlar. Örneğin; ülkenizden bir başka ülkeye yeni bir rotayı tanıtan bir havayolu şirketi, ilk uçuşunda gazeteciye ücretsiz bir koltuk sunduktan sonra gazeteci hizmet hakkında ilk elden deneyimini yazma fırsatına sahip olur. Bu durumda, gazetecinin, ücretsiz seyahat sağlayan şirketin herhangi bir etkisi altına girmeden, her şeyi özgürce eleştirerek yazabilirim -olumsuz yönler de dahil olmak üzere- düşüncesi oldukça naif ve ütopiktir.