Mem Bawer: Kürt Folkloruyla Gelişen Çocuk Edebiyatı Bin Yıllardır Var

Yıl 2011. Cezaevinden gelen iki ayrı mektuptan aynı ilân çıkmıştı. Hayat karmaşasında gözden kaçıracağımı düşünerek arkadaşlarım Abdullah Duran Öykü Yarışması’nın ilânını göndermişler. Yarışmalara katılacak kıvama geldiğime karar vermişler ayrıca benim yerime. Bir bildikleri vardır, diyerek kolları sıvadım. Zaman azdı, hayat karmaşası ise çok. Yer açtım karmaşada birazcık ve vurdum kendimi kaleme. Çalakalem oldu öyküm. Mektuplardan çıkan ilânın hatırına gönderdim. Yarışmanın kıyısından köşesinden kazanını oldum. Ödül olarak, çocuk kitapları kazandığımı belirtti telefonun diğer ucundaki ses. Üç beş kitap beklerken, bir karton kutu geldi. Karton kutuyu bir arkadaşımla eve taşıdık ve açtık. Onlarca Kürtçe çocuk kitabı. Şaşırdım; hem de çok. Arkadaşımın Kürtçesi vardı. Merak ettiğim kitapları okudu bana. Sözlü gelenekten yazıya aktarılmış masal tadında kitaplardı. O günden beri aklımın bir köşesinde kaldı Kürt çocuk edebiyatı.

TIKLAYIN - HAYDAR KARATAŞ: ZAZACA SÖZLÜ ÇOCUK EDEBİYATININ ÇOK AZI YAZILDI

Birkaç hafta önce Mem Bawer’e aklımın köşesindeki soruları sordum. Fırat’ın öte yakasında çocuk kitapları nehir olmuş akmaya başlamış sessiz sedasız. Umarım nehirlerimiz bir birine karışıp çocuklarımız için engin bir deniz olur.

“Dört ayrı koldan gelişen edebiyat”

Kürt çocuk edebiyatından bahsedebilir miyiz?

Geleneksel Kürt folkloruyla gelişen ve süregelen bir edebiyattan bahsedeceksek eğer, o bin yıllardan beri hep vardı. Her Kürt çocuğu, yaşlılardan dinlediği Kürtçe fabl masallarla, mitolojik destanlarla, halk hikâyeleriyle, tekerlemeler, bilmeceler, maniler ve ninnilerle büyüdü. Kürtlerin dili yasaklandığı için sözlü olarak “dengbêj”lik geleneğiyle “stran” (türkü) söyleyen dengbêjler, aynı zamanda iyi bir hikâye anlatıcısıdırlar.

Eğer yazılı anlamda bir edebiyattan bahsedeceksek bunun ilk ulusal bilincini EhmedêXanî (1683) “NûbiharaBiçûkan” adlı eseriyle atmıştır. Son yıllarda Kürt çocuk edebiyatının temelinin atıldığından bahsedebiliriz. Gerçek anlamda bir edebiyattan bahsetmek istersek, binlerce yazarın olduğu bir topluluktan bahsetmemiz gerekiyor. Oysa hepimizin bildiği gibi birbirinden kopuk dört parçada ayrı bir koldan gelişen bir edebiyattan bahsedebiliyoruz. Günümüzde sadece çocuk kitabı yazan ve çocuk edebiyatıyla ilgilenen kişi sayısı çok azdır. Fakat son yıllarda Kürt yazarlar arasında bir uyanıştan bahsedebiliriz. Daha önce şiir, hikâye ve roman yazan bazı yazarlar “Çocuk Edebiyatı” alanında eserler vermeye başladılar.

Herkes çocuklar için bir şey yapmak istiyor. Ama nasıl? diye soru sorulduğunda, işte o noktada bir bocalama durumu söz konusu. Yıllar içerisinde zamanla bunun gelişeceğine inanıyorum.

Ehmedê Xanî’den sonra…

Ne zaman Kürt çocuk edebiyatından bahsedilir oldu? Nasıl gelişti? Kimler yazıyor?

Kürt çocuk edebiyatından hep bahsedilmiş, ama tarihi imkânlar el vermediği için bu anlamda ciddi bir adım atılamamış.

Tarihte bu anlamda ilk deneyimler Ehmedê Xanî’den sonra medreselerde çocuk eğitiminde kullanılması için iki veya üç dilli sözlükler yapmışlar, yani bir ihtiyaçtan doğmuş. Bunlara “Gulzar”, “Luxetnameyî Ehmedî” ve“Mîrsad-ûl Etfal”(1912) adlı eserleri örnek gösterebiliriz.

İstanbul’da Kürt aydınlar tarafından 1918-1919 yılları arasında çıkarılan “JÎN” dergisinde bir uyanıştan bahsedebiliriz. O dönemde çocuklar için halk masalları ve stranların derlenmesi gerektiği, Kürtçe sözlük çalışması yapılacağı, eğitim kitaplarının basılacağı, kadın ve erkeklerin yaşamını ve Kürt kültürünü yansıtan bir müzenin açılması gerektiği vurgulanmaktadır. Ancak altı maddelik hazırlanan eylem planı hayata geçmeden dergi kapanıyor.

1932 yılında Suriye’de sürgündeki Kürt yazarlarla beraber, Celadet Ali Bedirxan tarafından çıkarılan “Hawar” dergisi döneminde, çocuklar için bir şeyler yapmaya çalışmışlar. Dr. KamûranBedirxan, çocuklara alfabe (ElfabeyaMin) ve okuma yazmayı öğreten okumaya giriş (DestpêkaXwendinê) adlı kitapları yazmış.

Yine “Mahabat Kürt Cumhuriyeti” (1946 ) döneminde çocuklar için “Gir û GalîMindalanîKurd” adlı 3 sayı çıkan bir çocuk dergiden bahsedebiliriz. Bu aynı zamanda çocuk dergisi anlamında ilk çalışma. Mehmet EmînBozarslan’ın 1968 yılında çocuklar için yazmış olduğu bir “Alfabe” çalışması var.

1980 darbesi sonrasında yurt dışına giden aydınlar özelikle İsveç’in başkenti Stockholm’de çocuk dergileri yayınlayarak bu anlamda çalışmalarını yürütmüşler. Bu dergilerin adları: Kulîlk(1980), Hêlîn (1982), Koçer (1988), Heval (1995), Hêviya Me (1997).

2001 yılında Aram Gernas çocuk şarkıları çalışmasını “BaxçeyêZarokan” adlı bir kitapta toplayarak İsveç’te yayınlamıştır. Aynı çalışma daha sonra 2008 yılında Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi tarafından basılmıştır.

Türkiye’de 1991 yılından sonra Kürtçe üzerindeki yasaklar kaldırıldıktan sonra, bu alanda yayın çalışmaları hız almaya başladı. İlkin edebiyat dergileri yayınlanmaya başlandı, 2005 yılında Sur Belediyesi bünyesinde “Şemamok” adlı bir çocuk dergisi 7 sayı yayınlanmıştır. Yine 2008 yılında Yenişehir Belediyesi “Dergûş” adlı bir dergi basmış, ancak bir sayı çıkmıştır.

Günümüzde çocuklar için yayınlanan dergiler şunlar: “ZarokênRojê”, “BûkaBaranê” ve “Perperok”. Ayrıca yurt içinde ve yurt dışında bazı yayınevleri çocuk bölümü adı altında bazı çeviri kitaplar basmışlardır.

Burada sadece çocuklara hizmet eden bir yayınevinden bahsedemeyiz. İsveç’teki yapılan kitap çevirilerinde Amed Tîgrîs’in katkıları büyüktür. Çocuk edebiyatı, belediyeler bünyesinde basılan ve ücretsiz dağıtılan folklorik hikâyelerden öteye gitmemiş.

2014 yılının yaz ayına geldiğimizde ikisi şair, biri grafiker ve ressam olan 4 arkadaş sadece çocuk kitapları yayınlayan HÎVA adlı çocuk yayınevini kurduk. Bu yayınevi şu ana kadar, çocuk kitapları ve eğitim setleri olmak üzere 41 çocuk kitabı bastı. Çocuk edebiyatıyla ilgili çalışmalarını Amed’te sürdürüyor.

Son yıllarda kişisel olarak çocuk edebiyatına katkı sunan yazarları şöyle sıralayabiliriz: BêrîBihar, ÎsmaîlDîndar, YaqobTilermenî, MîranJanbar, Berfîn Ayşe Öğüt, MahmûdNêşîte, Mûrad Dildar, Şukran Çaçan, Hasîp Yanliç, Ferîdûn Bîrgul, Seyhan Karakoç, BerfînÎde Demîral, Yasemîn Elban, Amed Tîgrîs, Mahmûd Lewendî, Kerem Tekoglu, Janya Acar, Amed Gernas, Jîr Dilovan, Yunis Bahram, Yehya Elewîferd, Konê Reş, Aynur Özbay, Benûşe Elewîferd, Rustem Felat, Roza Metîna, Hîva Yüce ve Mem Bawer.

Bu yazarların yazma amacına gelince, bana göre gecikmiş olan bir alanı doldurmak ve Kürt çocuk edebiyatına katkı sunmak istiyorlar. Çocukların kendi dillerinde ve kültürlerinde eğitilmelerini ve hayal dünyalarını ana dillerinde besleyip büyütmesi gerektiğini vurguluyorlar.

“5-6 yaş grubuna yönelik kitaplar”

Eserler hangi yaş grubuna hitap ediyor?

Kürt çocuk edebiyatı eserleri okul öncesi çocuklarına hitap eden yayınlar, ilkokul, ortaokul ve ilk gençlik edebiyatı diye adlandırabileceğimiz bir gruplamadan bahsedebiliriz. Ağırlıklı olarak 5-6 yaş grubuna yönelik kitaplar daha fazla basılıyor.

3-4 yaş grubuna yönelik eserler azdır. Yine ilk gençlik edebiyatına yönelik kitaplar yazan yazarlar da bir elin beş parmağını geçmez. İlk gençlik edebiyatının oluşması için çaba gösteren ve bu alanda kitaplar yazan yazarlar: Îsmaîl Dîndar, Yaqob Tilermenî ve Rustem Felat.

Eserlerin konuları genellikle nelerdir?

Önce sadece çocukları uyku öncesinde oyalamaya yönelik folklorik kitaplar basıldı. Bunların içerikleri fabl alanında La Fontaine, Beydaba ve Tûtîname masallarına benzerlik gösteriyor. Bunlar ağırlıklı olarak hayvanların dilinden çocuklara öğüt verici masallardır.

Bireysel anlamda eser veren yazarlar ise kendilerine has kahramanlar ve konular bularak bunun üzerinden edebiyat yapmışlardır. Son yıllarda ağırlıklı olarak daha çok eğitim amaçlı kitap basılıyor.

Yazarların belirgin bir özelliği var mı?

Hayır. Toplumun tüm kesimlerinden örnekler vardır. Bunun içinde öğretmeni de var, öğrencisi de esnafı da. Bu alanın gelişmesi için herkes çabalamış.

“Değerlerinden kopmadan gelişmeye çalışıyor”

Kürt çocuk edebiyatının en önemli özelliği nedir?

Yeni oluşmaya başlayan bir edebiyat. Kendine has bir eğitim anlayışıyla, modern dünyaya ayak uyduran, ancak kendi kültürel değerlerinden de kopmadan gelişmeye çalışan bir edebiyat.

Güncel sorunları neler?

Daha önceki yıllarda basılan eserlerin büyük bir çoğunluğu folklorik halk masalları. Günümüzde de bu derleme devam etmektedir. Diyarbakır, Siirt, Batman, Mardin belediyelerin bastığı kitapların tamamı halk masalları. Geri kalanlar ise büyük bir çoğunluğu çeviri kitaplar.

Örneğin Sur Belediyesi’nin daha önce 8 cilt olarak bastığı dünya ve Kürt halk masallarından derlediği “Serê Şevê Çîrokek” adlı çalışmada 365 tane masal var ve büyük bir çoğunluğu çeviri.

Anadilde eğitim olmadığından okuyucu pazarı oluşmuyor. Kitaplar en fazla 3 bin adet basılıyor. Çocuk kitapları 135 gr. kuşe kâğıda basıldığından maliyet artıyor. Bu da kitap fiyatlarına etki ediyor.

Kitaplar fazla satılmadığı için yayınevleri de çocuk kitapları basmak yerine, diğer kitapları basmaktadır. Editöryel anlamda da büyük sıkıntılar yaşanmakta. Yayınevlerinde çocuk kitaplarından anlayan ve bu konuda editörlük yapabilecek kişi sayısı çok az.

Edebiyatın gelişebilmesi için neler yapılabilir?

Bana göre Kürt çocuk edebiyatı folklorik kabuğundan kurtularak modern anlamda yazarların kaleminden çıkan masal ve hikâyelerle yoluna devam etmeli. Böylelikle bu alan da çocukların ilgisini çekecektir.

Bir diğer sorun da basılan kitaplardaki resimlerin kötü çizilmesi. Kitaplar iyi çizerler tarafından resimlendirilmeli, kitaplar yayına hazırlanırken dili sadeleştirilmeli, çocukların anlayabileceği basit ve anlam bulanıklığından uzak bir dil seçilmelidir. Gerekli görüldüğü takdirde, küçük sözlükler kitaplara eklenmeli. Ayrıca çizimler yapılırken yazı ve resimler birbiriyle uyumlu olmalı,  ayrı şeylerden bahsetmemeli.

(ED/AS)