Sendroma Adını Veren Savaş
* Fotoğraflar: Robert Jackson Ellison.
Amerika Birleşik Devletleri'nin (ABD) 26 Şubat 1967'de başlattığı Vietnam işgalinin üzerinden 45 yıl geçti...
Vietnam, Amerikan toplumunun uzun bir süre aşamadığı travmaların başında geliyor. İki ABD Başkanı'nın (Johnson ve Nixon) sonunu hazırlayan, binlerce gencin ölümü nedeniyle savaş karşıtı hareketi tetikleyen Vietnam Savaşı, tüm dünyayı kuşatan '68 hareketini de başlattı.
Vietnam'dan gelen vahşet fotoğrafları, bugün hala hafızalardaki tazeliğini koruyor.
My Lai köyündeki gibi Napalm bombaları ile gerçekleştirilen toplu katliamlar, bütün bir dünyada ABD ve onu destekleyen devletlere karşı isyanların fitilini ateşledi. Savaşın ardından ülkesine dönen askerlerin uzun yıllar etkilerini atlatamadığı, binlercesinin intihar ettiği savaş, "Vietnam sendromu" denilen bir psikiyatrik durum da yarattı.
Hollywood'un hakkında onlarca film çektiği Vietnam'da yaşananları onlarca savaş fotoğrafçısı görüntüledi ve dünyaya aktardı. Bunlardan biri de Vietnam'a vardıktan sadece bir ay sonra yaşamını kaybeden 24 yaşındaki Robert Jackson Ellison'du...
İşgal üzerine işgal
Öncelikle Vietnam'ın coğrafi olarak nerede bulunduğunu bir tarif etmekte fayda var. Vietnam, Güneydoğu Asya'da kıyısı olan bir ülke. Kuzeyinde Çin Halk Cumhuriyeti, batısında Laos, Kamboçya ve Tayland Körfezi, güney ve doğusunda ise Güney Çin Denizi ve Tokin Körfezi var.
Ülkenin başkenti Hanoi, yüzölçümü 329 bin 566 km. Günümüzdeki nüfusu ise 80 milyon civarında. Bölgesinde verimli toprakları ve zengin yeraltı kaynakları nedeniyle tarihi boyunca başı belalardan kurtulmamış ülkelerden biri.
Vietnam çok uzun bir süre Çin'in egemenliği altında yaşadı. 19. yüzyılda, Asya'nın diğer bazı ülkeleri gibi, Vietnam da Batılıların istilasına uğradı. Denizaşırı pazarlara duyduğu gereksinim ve Asya'da bir yer edinme gayesiyle Fransızlar, 1858'de Vietnam'ı işgal ettiler.
1884'te Laos ve Kamboçya da tamamen Fransız hâkimiyetine geçti. Çin Hindi denilen bu bölge, süratle gelişen Fransız endüstrisi için mükemmel bir hammadde kaynağı ve pazar yeri oldu.
1946'da Fransız Çin Hindi'nde başlayan Vietnam Savaşı, iki ayrı evrede 1975'e kadar sürdü. Başlangıçta Vietnamlıların Fransızların yönetimine karşı bağımsızlık mücadelesi olan bu savaş, ikinci evrede ABD'nin savaşan taraflardan biri olmasıyla uluslararası bir çatışmaya dönüştü. Savaş, Vietnam'ın sosyalistlerin denetiminde tek ülke olarak birleşmesiyle 1975'te sona erdi.
Vietnam Savaşı ülke içinde büyük bir yıkıma yol açmasının yanı sıra Laos gibi komşu ülkeleri de etkiledi. ABD'nin oldukça pahalıya mal olan ve çok uzun süren bu savaşa doğrudan katılmasının halk üzerinde çarpıcı bir etkisi oldu. Bu savaşın sonuçları, bugün de ABD'de yaşayanların yabancı savaşlara karşı tutumunu etkiledi.
İkinci Dünya Savaşı boyunca Fransız Çin Hindi, Japonların işgalinde kaldı. Ama 1945'e kadar yerel Fransız yöneticilerin, polis gücünün ve askerlerin görevlerinde kalmasına izin verildi.
Bu tarihte Japonlar, Vietnam'ın başına Bao Dai adında kukla bir imparator getirerek, ülkenin sözde bağımsızlığını ilan ettiler.
Savaş sona erince Müttefikler Vietnam'ı aldı. Ülke 17. kuzey enleminden ikiye ayrılarak güneyi İngilizlerin, kuzeyi de Çin'in yönetimine bırakıldı.
"Ho Ho Ho Şi Minh"
Güneyde İngiltere, Fransızların yeniden güçlenmesine yardımcı oldu. Kuzeyde, Vietnamlı milliyetçiler 1941'de, Çin Hindi Komünist Partisi'nin kurucusu Ho Şi Minh'in önderliğinde birleşerek, Vietnam'ın Bağımsızlığı İçin Birlik ya da kısaca "Viet Minh" adı verilen geniş bir cephe kurmuştu.
Viet Minh 1945'te Kuzey Vietnam'da, Ho Şi Minh'in başında olduğu bir hükümet oluşturdu ve Vietnam Demokratik Cumhuriyeti'nin (VDC) bağımsızlığını ilan etti.
Savaş sona erdiğinde kuzeyi artık Viet Minh yönetiyordu. Fransa ile VDC arasında, Vietnam'ın geleceğine, özellikle de en güney bölgesi olan Cochinchine'ye ilişkin önemli görüş ayrılıkları belirdi.
Bu ayrılıklar Viet Minh ile Fransız birliklerinin arasında çatışmalara yol açtı. Fransa Kasım 1946'da Haifong'a saldırınca, Viet Minh de Hanoi'deki Fransızlar'a karşı misilleme yaptı ve böylece Vietnam Savaşı başladı.
Vietnam Savaşı başladığında Fransa askeri açıdan daha üstündü, ama kırsal alanlar Viet Minh gerillalarının denetimindeydi. Ayrıca, Viet Minh halkın desteğine sahipken, "emperyalist bir güç olan Fransızlar" sevilmiyordu. 1949'da Fransa güneyde İmparator Bao Dai'yi başa geçirdi, ama ülkenin yönetimini bırakmadı.
VDC, Çin'in yeni yönetiminden yardım görüyordu. ABD de Fransızları ve Bao Dai hükümetini destekledi; savaş giderlerinin önemli bir bölümünü üstlendi. Ama savaş Fransa'nın aleyhine gelişti ve Laos'a da sıçradı.
Sonunda, 1954'te Viet Minh güçleri Fransızların kalesi sayılan Dien Bien Phu'yu alınca barış görüşmeleri başladı.
1954'te İsviçre'nin Cenevre kentinde toplanan konferansta Vietnam'ın yeniden ikiye bölünmesine karar verildi. Ama bu bölünmenin geçici olacağı düşünülüyordu. Ancak gerçekte Vietnam bu antlaşma ile resmen ikiye bölünmüştü. Vietnam'ın birleşmesi ya da iki ayrı devlet olarak kalmasına ilişkin halkoylaması yapılması da öngörülmüştü.
Kuzey'de Ho Şi Minh önderliğinde ve Çin desteğinde bir komünist yönetim kuruldu. Güney'de kurulan devleti ise İngiltere ve ABD destekledi.
Bunun dışında 1954 Cenevre Antlaşması'yla Vietnam ile birlikte, Çin Hindi'ndeki öteki devletler, Laos ve Kamboçya da bağımsızlıklarına kavuştular.
Anlaşma gereğince 1956'da uluslararası bir komisyon gözetiminde yapılacak seçimler sonucunda birleşik bir hükümet kurulması kararlaştırılmıştı. Ancak anlaşmayı onaylamayı geciktiren Güney Vietnam, ABD desteğine dayanarak seçimlere karşı çıkmaya başladı ve birleşmeyi imkânsız hale getirdi.
Zaten ABD, daha başından konferansa karşı ters bir tavır alarak birleşik bir Vietnam'a özgürlük tanıyacak herhangi bir çözüme temelden karşı olduklarını belirtmişti.
Anlaşma sonrasında Kuzey Vietnam; Çin, SSCB ve öteki sosyalist devletlerin büyük yardım ve desteğini gördü. Güney Vietnam'da ise devlet başkanlığını üstlenen Diem, komünizmin Asya'da yayılmasından korkan ABD'nin ekonomik ve askeri yardımına güvenerek otoriter bir düzen kurmaya çalıştı.
1955'te Güney Vietnam'da cumhuriyet ilan edildi ve İmparator Bao Dai'nin yerini devlet başkanı olarak Ngo Dinh Diem aldı.
Diem hükümetinin uyguladığı baskıcı yöntemler birçok Vietnamlının yönetime karşı olmasına yol açtı. 1956'da hükümet, Cenevre'de alınmış kararlardan olmasına karşın, Vietnam'ın birleşmesine ilişkin halkoylamasını yapmayacağını açıkladı. Diem otorite sağlayabilmek için zor kullanmayı seçmişti.
Hükümete karşı güçlerin Diem yönetimini devirmek için başlattığı mücadele iç savaşa dönüştü. Yönetim karşıtlarının kurduğu Vietnam Ulusal Kurtuluş Cephesi'nde (VUKC) eski Viet Minh yandaşları da bulunuyordu.
Ulusal Kurtuluş Cephesi ülkedeki yabancı askerlerin çekilmesini ve Vietnam'ın tek bayrak altında birleştirilmesini amaçlıyordu.
1961'de Kuzey Vietnam'ın sosyalist yönetimi askeri eğitim ve malzeme yardımı yaparak Ulusal Kurtuluş Cephesi'ni desteklemeye başladı.
Saygon hükümeti, aslında komünist bir örgütlenme olmamasına karşın Ulusal Kurtuluş Cephesi'ni, komünist Vietnamlılar anlamında Vietkong olarak adlandırmıştı.
1960'ların başında Güney Vietnam'ın önemli bir bölümü Vietkong'un denetimine girmişti. Ülkede Diem yönetimine karşı duyulan hoşnutsuzluk giderek büyüdü. Yönetimi devirmek için çeşitli girişimlerde bulunuldu. Budacı rahiplerin ve öğrencilerin yönlendirdiği protesto hareketleri yaygınlaştı. 1963'te askeri bir darbe ile Diem devrildi, ama yeni yönetim de iç savaşı sonuçlandırmada başarılı olamadı.
Ve ABD savaşa giriyor...
Vietnam Savaşı'nın iki kutuplu bir dünyada, Soğuk Savaş'ın sıcak cephelerinden biri olduğunu unutmamak gerekir. ABD'nin 19 bin kilometre uzaktaki Vietnam'da bir savaşa bizzat girmesi Sovyetler Birliği'nin yayılmasına engel olmaktı.
ABD Güney Vietnam'daki olaylarla yakından ilgiliydi. Yönetime askeri ve ekonomik yardım sağlıyor, askeri danışmanlar gönderiyordu. 1962 sonunda Vietnam'daki ABD askeri danışmanlarının sayısı 11 bini bulmuştu.
Ağustos 1964'te, Tonkin Körfezi'nde Kuzey Vietnam devriye gemilerinden iki destroyerine ateş açıldığı gerekçesiyle ABD Kuzey Vietnam'a hava saldırısı başlattı.
Bu, ABD'nin Kuzey Vietnam topraklarına yönelttiği ilk saldırıydı. 1965'e gelindiğinde ABD artık savaşan taraflardan biriydi. 1960'ların ortasında Vietnam Savaşı uluslararası bir çatışmaya dönüştü.
ABD, Kore, Avustralya, Yeni Zelanda, Tayland ve Filipin birlikleri Güney Vietnam güçlerinin yanında savaşıyordu. Vietkong ise SSCB'den ve Çin' den malzeme yardımı alıyordu.
1965-67 arasında ABD'nin Vietnam'daki askerleri 500 bine ulaştı. Savaşta ABD uçakları sürekli olarak Vietnam'daki hedefleri bombaladı ve Vietnam birliklerinin hareketlerini engellemeye çalıştı. Ama önemli bir zafer kazanamadı.
1968'de Kuzey Vietnam ve Vietkong güçleri güneye büyük bir saldırı başlattı. Şubat 1968'de 30 il merkezine karşı başlatılan "Tet Saldırısı" ile Güney Vietnam ve ABD'li birliklere büyük kayıplar verdirdiler. Tet Saldırısı, komünist Vietkong gerillaları için psikolojik bir zafer oldu.
Ayrıca bu saldırı savaşta bir dönüm noktasıydı. Tet Saldırısının ardından askeri bir zaferin imkânsız olduğunu anlayan ABD yönetimi, Mayıs 1968'de Hanoi ile görüşme masasına oturdu.
Tet Saldırısından sonra ABD kamuoyunun resmen savaş ilan edilmeden sürdürülen Vietnam Savaşı'na karşı tepkisi yükselmeye başladı. Özellikle "Pentagon Belgeleri"nin yayınlanması, ayrıca ABD birliklerinin "My Lai" köyünde Vietnamlı sivilleri toptan katletmesi haberleri kamuoyunu sarstı.
TV'lerle insanların oturma odalarına kadar taşınan Vietnam Savaşı, acımasız görüntülerle akıllara kazındı. ABD askerleri yakaladıkları Vietkongları helikopterlerden aşağı atmış, toplu halde işkenceler yapmış, biyolojik silah kullanmış, napalm bombaları ile insanların canlı canlı yanmalarına neden olmuşlardı. Köy baskınları ve toplu cinayetler bu savaş sırasında sıradanlaşmıştı.
ABD Kongresi'nde de savaşı sorgulayan bazı kişiler ortaya çıktı. Basın, televizyon gibi kitle iletişim araçlarında savaşa ilişkin yazılar, fotoğraflar, filmler ve katliam haberleri yaygınlaştıkça, kamuoyunun tepkisi de arttı. Savaşın yarattığı vahşet kamuoyunu savaş karşıtlığına yöneltti. Ciddi bir muhalefet oluştu. 1970'lerin başında savaş karşıtlığı Amerikan toplumunda yüzde 70'lere varıyordu.
'68 hareketini tetikledi
Vietnam Savaşı aynı zamanda Batı'da esaslı bir kültürel değişime yol açan '68 hareketine yol açan en önemli etkendir.
'68 hareketi, ABD'nin Kaliforniya eyaletindeki Berkeley Üniversitesi'nden başlayarak neredeyse bütün batı ülkelerine etkileyen bir öğrenci ve gençlik hareketine dönüştü. Gençlerin her şeyden önce reddettiği şey ise Vietnam Savaşı oldu.
Mart 1968'de ABD Başkanı Lyndon B. Johnson, barış görüşmelerine başlamak için bombardımanın kısmen durdurulacağını açıkladı. Mayıs'ta Paris'te başlayan barış görüşmelerinin ardından, Ekim'de Kuzey Vietnam'ın bombalanması durduruldu.
Başkan Johnson, başkanlık seçimlerinde yeniden aday olmayacağını açıkladı. Yapılan seçimlerde Cumhuriyetçilerin adayı Richard M.Nixon ABD başkanı oldu. ABD'nin Vietnam politikası bir kez daha yön değiştirdi.
1969'da yeni ABD Başkanı Richard M. Nixon yönetimi Vietnam'daki askeri gücün azaltılacağını bildirdi. Nixon'un "Vietnamlılaştırma" siyaseti, ABD askerlerinin yavaş yavaş geri çekilerek yerlerini Güney Vietnam birliklerinin almasını öngörüyordu. Paris'te yürütülen görüşmelerde pek gelişme sağlanamadı.
1972'de Kuzey Vietnam'ın güneye başlattığı saldırıya hava akınlarıyla karşılık veren ABD güçleri ilk kez Haifong limanını bombaladı. Nixon Kuzey Vietnam'a abluka uygulanmasını istedi. Bu, limanların mayınlanması ve demiryollarının bombalanması demekti. ABD Kuzey Vietnam'a karşı savaşın en ağır bombardımanını başlattı.
"Barış"
Ocak 1973'te Paris'te başlayan görüşmelerde ABD, Güney ve Kuzey Vietnam ile Vietkong arasında ateşkes anlaşmasına varıldı. Nisana kadar ABD tüm birliklerini Vietnam'dan çekti. Ağustos'ta Kongre, ABD'nin Çin Hindi'nde yeni askeri etkinliklere girmesini yasakladı.
1975 kışında, Kuzey Vietnam birlikleri güneyde bir saldırı başlattı. Üç hafta içinde Güney Vietnam, topraklarının üçte ikisini yitirmişti. Bazı eyaletler hiç karşı koymaksızın teslim oldu. Kuzeyli güçler Saygon'a yaklaştığında, başkan Thieu istifa ederek Tayvan'a sığındı.
Nisan 1975'te hükümet teslim oldu ve Vietkong güçleri Saygon'u aldı. Böylece yaklaşık 30 yıl süren, büyük acılara ve yıkıma yol açan Vietnam Savaşı sona erdi. 1976'da Kuzey ve Güney Vietnam, Vietnam Sosyalist Cumhuriyeti adıyla birleşti. Saygon kentinin adı da Ho Şi Minh olarak değiştirildi.
Savaşta 1,5 milyon Vietnamlı öldü; ülke topraklarının 3'te 1'i zehirlenerek kullanılmaz hale geldi. Savaş sırasında 58 bin Amerikan askeri öldü. Vietnam'dan ülkelerine dönen askerlerin bir o kadarı da intihar etti.
Robert Jackson Ellison
Bu savaştan akla kazınan ve bugün halen etkileri silinememiş olan bazı fotoğraf kareleri var. Bunlardan savaşın simgesi haline geleni, 1972'de Napalm bombası atılan bir köyden çıplak vücudu yanık halde kaçan Kim Phuc'un görüldüğü kare...
O kare, Robert Jackson Ellison'a ait.
6 Temmuz 1944'te Iowa eyaletindeki Ames şehrinde doğan Ellison, Florida'da sürüngen bilim eğitimi gördü ancak üniversiteyi bitirdikten sonra fotoğrafçılığa başladı. Ebony dergisi için Dr. Martin Luther King yürüyüşünü çekti ve Alabama'dan Montgomery'ye kadar yürüdü. Sonrasında başka hak mücadelelerini de takip etti ve fotoğrafladı.
Ellison, Vietnam'a ise Tet Saldırısını görüntülemek için 1968'de gitti. Khe Sanh'a ulaşmak için bir kasa bira ve bir karton sigara rüşvet vererek bir helikoptere bindi.
Sadece bir ay sonra 6 Mart 1968'de bindiği C-123 kargo uçağı Khe Sanh'dan havalanmaya çalışırken vuruldu. Ellison, düşen uçakta hayatını kaybetti. Martin Luther King de bu sırada bir suikast sonucu öldürüldü.
Ebony Dergisi King'in ölümüne ayırdığı sayısında onu da övgüyle andı: "Ön yargısız, anlayışlı ve insan haklarını saygılı genç bir fotoğrafçıydı."
Ölümünden sonra Newsweek'te yayımlanan fotoğraflarıyla, Denizaşırı Basın Kulübü tarafından yurtdışında çekilmiş en iyi hikâye ödülünü kazandı.
Ellison yaşamını yitirdiği kazadaki denizcilerle birlikte Missouri'de bir toplu mezarlığa gömüldü.
* Yazı ilk olarak Esquire dergisinin Ocak sayısında yayınlandı.