Kanal İstanbul ve Montrö: Kim, ne demişti?

* Fotoğraf: Kuzey Ormanları Savunması

126 emekli diplomatın “Montrö Duyurusu” başlığı ile yayınlandığı açıklamanın ardından, 103 emekli generalin Kanal İstanbul ile birlikte Montrö Boğazlar Sözleşmesinin kaldırılmasına ilişkin tartışmalara yönelik endişelerini dile getirdiği bildiriler tartışma yarattı. 

Bu açıklamalar Kanal İstanbul ile Montrö ilişkisini sorgulayan ilk açıklama değildi. Kuzey Ormanları Savunması (KOS) daha önce bu konuda basına yansıyan açıklamaları derledi:

TIKLAYIN - Montrö Anlaşması nedir, neden gündeme geldi?

Uzmanlar ne demişti?

Kanal İstanbul’a ilişkin ihale hazırlıklarının yapıldığına dair açıklamaların ardından 9 Kasım 2014’te Hürriyet Gazetesinde yer alan Gülistan Alagöz’ün haberinde uzmanların görüşlerine yer verildi. İstanbul Bilgi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Uluslararası Hukuk Anabilim Dalı Üyesi ve Deniz Hukuk Araştırma Merkezi Müdürü Yrd. Doç. Dr. Dolunay Özbek, kanal yapımı sonrası sözleşmede sorunlar yaşanabileceğine dikkat çekti. Montrö Sözleşmesi’nin uygulama alanının sadece İstanbul Boğazı değil, Karadeniz ve Ege Denizi arasındaki alan olduğunu belirten Özbek, şöyle konuştu:

“Kanal projesi bu rotanın sadece bir kısmını kapsıyor. Ticari gemileri Montrö’nün uygulanacağı alanın bir anlamda ortasına bırakmakta. Geçişin, Kanal harici kısmına Montrö’nün uygulanabilirliği genel olarak sorunlar yaratabileceği gibi, somut bir örnek alınacak ücretler hakkında verilebilir. Türkiye Montrö uyarınca geçen gemilerden vergi ve harçlar alıyor. Bunlar Boğazlar’dan bir gidiş-dönüşe uygulanıyor. 

“Kanal İstanbul’u kullanan gemiler için harçlar, hem Kanal ücreti, hem de Montrö ücreti olarak mı belirlenecek? Ya da Montrö Sözleşmesi’nin Ek I’de açıkça belirttiği usulden ayrılarak bir tür ‘yarı-ücret’ mi alınacak? Tüm bunlar Türkiye tarafından belirlenmek zorunda. Bu da çok taraflı bir sözleşme düzenlemesi getirilmiş bir alana Türkiye’nin tek taraflı olarak müdahale etmesinin hukuka aykırı olduğu ithamları ile tekrar yüz yüze kalmasına yol açacak. Ayrıca Türkiye’nin 1936 yılında kazandığı hakların sorgulanmasına yol açabilir.”  

TIKLAYIN - Bir Kanal İstanbul distopyası: İst'opya

Dr. Nilüfer Oral ise “1936’da imzalanan Montrö anlaşmasıyla Boğaz’dan geçişe sınır geldi. Peki Kanal İstanbul’da bu durum ne olacak? Savaş gemileri geçiş yapacak mı gibi sorulara yanıt verecek çalışma gerekir”dedi.

Yetkililer ne demişti?

Sözcü Gazetesi’nde 5 Aralık 2018’de yayınlanan Zeynep Gürcanlı’nın haberine göre, İyi Parti Bursa Milletvekili Ahmet Erozan’ın soru önergesini yanıtlayan Ulaştırma Bakanı Cahit Turhan şunları söyledi:

“Uluslararası ulaşıma açık bir iç suyolu olarak planlanan Kanal İstanbul Projesi’nin geçiş rejiminin, uluslararası hukuk temelinde Türkiye’nin kendi iç hukukuyla düzenlenebilmesi ve Türkiye’nin bir iç suyolu olması hasebiyle buradaki geçiş koşullarının belirlenmesi, ülkemizin münhasır yetkisinde bulunmaktadır.”

Tartışma 2019’da başladı

Bu konuda basına yansıyan asıl tartışmalar ise Aralık 2019’da Kanal İstanbul’a ilişkin Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) raporunda Montrö sözleşmesinin uygulanmasına yönelik öneriler yer alması sonrasında başladı. 

Raporda, Montrö Sözleşmesi’nin tartışmaya açılmaması istenirken “Kanal’dan geçiş Türk hukukuna göre düzenlenecektir” ifadesi yer aldı.

Raporun yayınlanmasının ardından Cenevre’de basın mensuplarının sorularını yanıtlayan AKP Genel Başkanı ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, “Bir İstanbul boğazımız var. Siz Independenta olayını unutuyor musunuz? Hepsinden öte Montrö Anlaşması Türkiye’ye ne kazandırmıştır ne kaybettirmiştir? Bunu hiç düşündünüz mü?” açıklaması yapmıştı.  

Erdoğan, “Montrö’de bize tanınan bir hak yok, istedikleri gibi gelip geçiyorlar. Kanal İstanbul ise böyle değil, Süveyş Kanalı’nda ve diğerlerinde oraların nasıl kendilerine ait hakları varsa biz de bu yatırımı yaptığımız zaman bu tür bir hukukumuz doğacak” dedi.

Yetkililer ısrar etti

Erdoğan’ın bu açıklaması öncesinde başlayan tartışmalar açıklamadan sonra da devam etti. Cumhurbaşkanlığı sözcüsü İbrahim Kalın şunları söyledi:

“Montrö’yü tartışmaya açmayız. Montrö Boğazlar Anlaşması, Türkiye’ye boğazlar konusunda tam yetki veren bir anlaşmadır. Kanal İstanbul bu anlaşma kapsamında yapılacak bir projedir. Montrö anlaşmasını ortadan kaldıracak bir proje değildir.  Boğazlar, Türkiye’nin yetkisi içerisinde Montrö Boğazlar Anlaşması çerçevesinde kontrolü yapılan bizim coğrafyamızın parçası olan bir yerdir. Kanal İstanbul’un statüsü de bundan farklı olmayacaktır.”

Bugünkü imzacılar

Bugün tartışma yaratan açıklamada imzası bulunan Tümamiral Cem Gürdeniz, 15 Aralık 2019’da Cumhuriyet Gazetesinde yer alan Hüseyin Hayatsever’in haberine göre, Kanal İstanbul yoluyla Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ni tartışmaya açmanın Türkiye’nin çıkarına olmadığını, Montrö rejimi bozulursa Karadeniz’de askeri varlığını arttırmayı amaçlayan ABD’nin Türkiye’yi baskı altına alacağını belirtmişti. 

Uluslararası hukuk uzmanı Prof. Dr. Hüseyin Pazarcı ise 1936 tarihli Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin, Türkiye’nin ve Karadeniz’e kıyıdaş diğer ülkelerin çıkarına olduğunu vurgulamıştı.

Emekli Koramiral Atilla Kıyat ise Sözcü Gazetesi’nden Saygı Öztürk’ün yayınladığı 16 Aralık 2019 tarihli haberde, ABD’nin Suriye Özel Temsilcisi James Jeffrey’in ABD Büyükelçisi olarak görev yaptığı dönemde kendisine yaptığı ziyarette sözleşmeyi delme fikrini anlattığını ifade etmişti.

20 Aralık 2019’da, Habertürk Gazetesinde 26. Genelkurmay Başkanı Orgeneral İlker Başbuğ’un görüşlerine yer verildi. Habertürk’te yayınlanan “Nedir Ne Değildir?” programında yaptığı açıklamada Başbuğ, “’Kanal İstanbul koşullarda değişiklik yarattı’. O zaman Montrö’ye kaldıralım, yeni bir sistem belki. O zaman haydi yeni bir konferans. Daha kötüsünü de yaratabilir. Koşullarda önemli bir değişiklik oluyor” demişti.

Deniz Zeyrek’in Sözcü Gazetesinde yayınlanan 27 Aralık 2019 tarihli yazısında, Büyükelçi Mithat Rende’nin açıklamalarına yer verilmişti. Boğazlar Sözleşmesine yönelik devletlerin taleplerinin ve bu taleplere karşı Türkiye’nin tutumunun nasıl olduğunu anlattığı haberde “7 kız kardeşler” adı verilen dev enerji şirketlerinin kurduğu OCIMF- Petrol Şirketleri Uluslararası Denizcilik Forumu’nun da Türk Boğazlarının petrol ve diğer tehlikeli madde taşıyan dev tankerlerin geçişine kısıtlamasız açık tutulması ve geçişleri geciktiren önlemlerin kaldırılmasını doğrultusundaki talep ve baskısını açıklamıştı. 

Ceyda Karan’ın Sputnik Gazetesinde 27 Aralık 2019 tarihinde yayınlanan haberinde ise emekli amiral Mustafa Özbey’in açıklamalarına yer verildi. Habere göre, 1994’te Boğazlardan geçiş tüzüğünün kaleme alınmasında emeği geçen biri olduğunu anlatan Özbey, gerek kaza riskleri gerekse gelir elde edilmesi meselesinde Türkiye’nin atabileceği adımlar olduğunun altını çizerken, iktidarın ise asli meseleleri dikkatten kaçırdığını vurguladı. Özbey’e göre Montrö Sözleşmesi ile altın frank denen bir uygulamayla geçişlerle ilgili alınacaklar belirlenmişken bunu 1980’li yıllardaki kurunu sabitlediğimiz için geçiş bedellerini artan değeri üzerinden yapmıyoruz. Özbey, anlaşmanın önemli bir özelliği  “Karadeniz güvenlik açısından Karadenizlilerindir” felsefesinin tartışmaya açılmasına karşı da uyarılarını dile getirmişti.

Kanal İstanbul’da son gelişmeler

• Kanal İstanbul’a ilişkin en güncel açıklama, 5 Nisan’da Ulaştırma ve Altyapı Bakanı Adil Karaismailoğlu’ndan geldi. Kanal İstanbul’un proje çalışmalarının ve imar planlarının tamamlandığını söyleyen Karaismailoğlu, ihale hazırlıklarının devam ettiğini aktardı.
• Kanal İstanbul güzergâhından devasa büyüklükte arsalar alanlardan üç isim Yeniçağ gazetesi yazarı Murat Ağırel tarafından afişe edildi. Suudi Arabistanlı Süleyman Elmuhaidib 99 bin metrekare parsel için 5 tapu, Muhammed Elmarzuk ile Halis İssam Elmarzuk ise 125 bin metrekare arazi için 5 tapu aldı.
• 20 Mart tarihli Resmi Gazete'de, Bazı Yatırım ve Hizmetlerin Yap-İşlet-Devret Modeli Çerçevesinde Yaptırılması Hakkında Kanun'a eklenen geçici maddeyle Kanal İstanbul Projesi'ne devlet garantisi verildi. 
• 28 Ocak’ta, Kanal İstanbul Projesi için oluşturulan bilirkişi heyetinden Yıldız Teknik Üniversitesi’nde bir akademisyen olan H.A., 2013’te projeyle ilgili Karayolları İstanbul Bölge Müdürlüğü’nün isteğine uygun bir rapor hazırlamadığı için tehdit edildiğini belirterek görevinden çekildi.

(TP)