Fındıkla yaşam: "Türkiye tekel ama tek başına geçim zor"

Türkiye bugün fındıkta yıllık ortalama 660 bin tonla dünya üretiminin yaklaşık yüzde 65-75’ini gerçekleştiriyor. Ayrıca dünya ihtiyacının yaklaşık yüzde 82'sinin küresel tedarikçisi ve ihracatçısı. Yani bir dünya tekeli.

400 bin kadar çiftçi yaklaşık 600 bin hektar arazide fındık üretimi yapıyor. Sayı az gelebilir ancak fındık yetiştirildiği bölgede doğrudan ya da dolaylı olarak 8 milyon nüfusu ilgilendiriyor. Çiftçisi, mevsimlik tarım işçisi, harmancısı, fabrikada çalışanı... Yani bir nevi milyonlarca insanın gelir kapısı.

Ancak fındık üretisi kazanca döviz kurlarıyla bakıldığında zararda. 2016'da 13 liradan alıcı bulan fındığın kilosu 5,57 dolar ediyordu. Bugünse Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın 54 lira olarak açıklanmasına rağmen fındığın kilosu yalnızca 3 dolar ediyor. 

Rakamlar, sayılar, oranlar, tekellik ne ifade ediyor? 54 lira iyi bir fiyat mı? Fındıkla geçim mümkün mü? Kaynağına sorduk. Sakarya Hendek'ten fındık üreticisi Murat Beyhan cevapladı:

"Dönümde 180 kiloya kadar verim"

Ne kadarlık bir arazide üretim yapıyorsunuz?

Dokuzar dönümden üç bahçem var.

Bir dönümlük bir arazide ne kadar fındık ağacı olur?

Bir dönüme genellikle 50 ile 60 arası ağaç dikilir.

Peki verim nasıl?

Fındık ağaçları bir öbek şeklinde toplanır. Bu nedenle bir öbeğe biz ocak deriz. Sakarya çevresinde bir ocak ortalama 2,5 - 2,8 kilo fındık verir. 60 ağaçtan hesap edersek dönümde yaklaşık 160-180 kilo verim alırız.

"Erdoğan'ın açıkladığı fiyattan satamayız"

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan 54 lira olarak açıkladı fındığın kilogram fiyatını. Bu fiyat üreticiye birebir yansır mı?

Ben bu sene fındığı tüccara 45-48 TL arasında vereceğimizi düşünüyorum. Çünkü Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) alımı zamanında açmayacak. TMO şimdi dese ki ben Ağustos’un 15’inde dükkanı açıyorum, mal alımlarına başlayacağım; o zaman farklı olur. Ama Eylül’ün yarısından sonrasını söyleyecek, Ekim’de diyecek. Milletin zaten borcu harcı var. İster istemez yevmiyecinin parasını verebilmek için, borçlarını kapatabilmek için elden çıkarmaya çalışacak.

Bu sene işçi ücretleri ne kadar oldu?

216 lira olarak açıkladı devlet ama 230 liradan aşağıya olmaz. Ancak bu sıkıntılı bir konu. Şöyle örneklendireyim. Tarlaya 20 kişiyle gittin. Sen bunun üzerine 3 yevmiye daha veriyorsun. İşçilerin başında çavuş denilen bir ekip lideri var. Hiç çalışmadan iki yevmiye alıyor. Sadece tek söylediği şey “Çabuk olun, çabuk olun, acele edin, acele edin.”

Bir de arkada yemekçi bırakıyorsun işçilere yemek hazırlaması için. O da bir yevmiye alıyor. Bu ara yol parası, kahvaltı parası gibi şeyler de çıkmaya başladı. Böyle beklentiler de var. Şu an çok ön plana çıkmış şeyler değil ama muhtemelen çalışanların üstüne 4 yevmiye fazladan vermek gibi bir dünyamız olacak ileride.

Ayrıca bu sene Doğu’dan işçi gelmedi, geldiyse de az geldi. Gelenlerin de fındık toplama konusunda deneyimi yok. Bu onların suçu değil. Ancak fındık toplama maliyetine yansıyacak bir durum.

İşçi, gübre, budama ve diğer maliyetler

Bir dönümlük bahçe ne kadar sürede toplanıyor?

Bir işçi fındığı daldan toplarsa bir günde ortalama 27-32 kilo arasında, yerden toplarsa da 42 ile 50 kilo arasında toplar. Yani 20 kişilik bir ekip yerden fındık topladığında günde 5-6 dönümlük bahçeyi bitirebilir.

Sizin için işçi maliyeti ne bu durumda?

Benim bu sene 15 bin lira civarında bir işçi maliyetim olacak gibi duruyor.

Tek maliyet bu mu?

Tabii ki hayır. Ben ağaç başı bir kilo gübre atıyorum. Ağaç başı ortalama maliyetim 3 lira 20 kuruş. Bunu yılda iki sefer yapıyorsun. 1 ton gübre şu an 8-10 bin arasında. 2 defa attığını düşünürsek yaklaşık 20 bin liralık gübre masrafım oldu bu sene.

Bu masrafa ek olarak ocakları budamaya bir 5 bin lira, içini temizlemeye de aşağı yukarı 1000 lira harcadığımı söylemeliyim. Bir de fındık çekme maliyetini gibi diğer kalemler var. Ancak ortalama bir hesapla 3 ton fındık için benim 45 bin lira gibi bir maliyetim olacak.

"Yan gelir olarak güzel kazanç ama tek başına zor"

Peki kazanç?

Fındığı 50 liradan sattığımız bir senaryoda 150 bin lira. Ama fındık hassas bir bitki. Havalar sıcak başlayıp baharda çiçek açma döneminde soğuğa denk gelmesi verimi düşürür. Ayrıca böcekle mücadele, ilaçla mücadele gibi etkenler de var. Hepsi verimi ve kazancı etkiler.

Bu sene açıklanan fındık fiyatını nasıl buldunuz?

3 ton randıman aldığım bir senaryoda 150 bin lira para kazandığını varsayalım. Diyelim ki ben 45 bin lira masraf ettim. 105 bin lira para kaldı cebime.

Yıllık olarak hesaplarsak 8 bin 750 liraya denk gelmiş olur aylık maaşım. Diyelim ki bunun üzerine düzenli olarak başka bir işte çalışıyorum. En kötü asgari ücret kazandığımı varsaysak bile 14 bin 750 liralara filan denk gelir aylık maaş.

Yani fındığa bir yan gelir olarak bakıldığı zaman, yılda sadece iki ay çalıştığımızı düşünerek kazanılan paranın iyi olduğunu söyleyebilirim.

Ama sadece fındıktan geçinen bir insan için maliyetler üretime bağlık olarak kişiyi kurtarmayabilir. Çünkü genellikle fındık üretimi küçük arazilerde ve aile işletmeciliği şeklinde yapılıyor.

Bu haliyle fındık bir geçim kaynağı olarak Türkiye’deki en lüks şeylerden bir tanesi benim için.

"Fındık fiyatı birçok etkene bağlı"

Fındık fiyatı konusunda temel eleştiri Türkiye’nin bir dünya tekeli olmasına rağmen çiftçinin fiyatta istediğini alamaması yönünde. Siz ne düşünüyorsunuz bu konuda?

Şimdi Türkiye bu işte tek satıcı mı? Aşağı yukarı tek satıcı. Dünya ihtiyacının yüzde 70’inden fazlasını biz karşılıyoruz. Yani tekel sayılırız. Ancak bunu dünyada alan da iki-üç firma var. Onlar da tekel.

İtalya, Gürcistan, Azerbaycan, ABD ve İspanya'da da fındık var. Ama bu ülkelerin üretimim bizimkilerin yanında çok küçük. Türkiye 700-750 bin bin ton fındık üretirken en yakın İtalya 100 bin ton kadar fındık üretebiliyor. Azerbaycan, Gürcistan 50 bin ton üretebiliyor. 

Verimden ziyade bir önemli nokta da kalite. En iyi en kaliteli fındığı kim üretiyor? En iyi verimi almaktan, en çok veriyor olmaktan ziyade en kaliteli fındığı kim üretiyor? Sonuç olarak fındık fiyatı birçok etkene bağlı.

Bir aracı: Tüccar

Üretici fındığını direkt olarak fabrikaya satmıyor değil mi? Arada bir aracı var.

Evet, tüccar dediğimiz bir aracı var ve bence fındıkta en sıkıntılı konu bu konu. Fındık süreci başladığında tüccar açıklanan fiyatın altında alım yapar.

İnsanlar bir zaman sonra çocuklarını okula başlatacaklardır, işçinin parasını ödeyecektir, kredi borcunu kapatacaktır. Tüccar fırsatçılık yapıp fındığın fiyatını düşürür. Bu ahlaki bir durum. Ticaret yapıyorsan da ahlaki olarak bir değerinin olması lazım. 53-54 liralık fındığın 45 liralara, 44 liralara düşürülüyor olması büyük bir ayıp. 

Biz çalışıyoruz, biz üretiyoruz. Topluyoruz, getiriyoruz, tüccarın önüne koyuyoruz. Ama tüccar sadece fındığı sahibinden alıp fabrikaya götürene kadar bile 2 lira, 3 lira, 5 lira, 8 lira fiyatta oynama yapıyor.

Ayrıca bence bir diğer problem fındığı emanete vermek. Fındığı emanete verdiğinde hem paranın yönetimine sahip değilsin hem de artık ürüne. Tüccar emanete verdiğinde istediği fiyatı söyleyebilir sana. Çünkü çiftçi olarak sen stok tutamıyorsun. Malın ve yönetim gücünün tamamını karşı tarafa devrediyorsun.

"Türkiye'de fındık borsası olması lazım"

Ne olmalı peki? İstikrar nasıl kazanılır? Refah nasıl gelir?

Almanlar, İtalyanlar Türkiye’ye geldiler doğru, fındıkta katma değeri onlar üretiyorlar bu da doğru. Ama artık bu işi biz yönetmeliyiz. Türkiye’de bir fındık borsası olması lazım.

Ayrıca devletin de daha net duruşunun olması lazım. Bu sene 54 liradan alacaksa devlet demeli ki “Evet 54 liradan alıyorum kardeşim. Ben Ağustos’un 15’imde TMO’ları açıyorum ve fındık alımlarına başlıyorum.”

Ya da bu fiyatlarla oynatmaması lazım. Devletin biraz piyasaya müdahale etmesi lazım. Evet serbest piyasa da devlet bunun fiyatını bu kadar indiremezsin, bu kadar da yükseltemezsin demeli.

(HA)