Türkiye RSF Endeksi’nde tepetaklak: 16 sıra düştü!

Uluslararası Sınır Tanımayan Gazeteciler (RSF), Türkiye’yi 2022’de ve 14 Mayıs Seçimleri öncesi gazetecilere yönelik baskıya hız verdiği gerekçesiyle 2023 Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi’nde 180 ülke içerisinde 165. sırada gösterdi. 

2021’de bulunduğu 153. sıradan geçen yıl sivil toplumun hak arama performansı sayesinde 149. sıraya yükselen Türkiye, 2023 Endeksi’nde özellikle Kürt gazetecilere yönelik toplu tutuklamalar ve 2022’de medya özgürlüğünü tehdit eden sosyal faktörler nedeniyle 16. sıra birden gerilemiş oldu.

Gazetecilere yönelik keyfi davalar, toplu tutuklamalar, İnternet yasakları, caydırmaya dönük RTÜK cezaları, ayrımcı basın kartı ve ilan hamleleri, habercilere karşı suçlarda cezasızlık gibi süregelen ihlallerden sonra, gazeteciliğin içinde bulunduğu siyasi kutuplaşma kaynaklı tehditkar sosyal iklim sıralamada Türkiye’yi daha da geriletti.

10 ülkenin yedisinde gazetecilik zor

Dünya Basın Özgürlüğü Günü’nde bu yıl 21’ncisi yayımlanan 180 ülkeli Endeks, 31 ülkede basın özgürlüğü durumunu “vahim”, 42’sinde “kötü”, 55’inde “sorunlu”, 52’sinde de “çok iyi” veya “iyi” olarak ayrıştırıyor. Bu durumda, gazeteciliğin 10 ülkeden 7’sinde güçlükle yapılabildiğinde ve sadece 10’da 3’ünde tatmin edici bulunduğu ortaya çıkıyor.

Norveç’in (1) yedi yıldır üst üste başı çektiği Endekste, bu ülkeyi İrlanda ve Danimarka izliyor.

Sıralamada 22 sıra ilerleyen Hollanda (6), gazeteci Peter R. De Vries cinayeti öncesinde bulunduğu konumuna geri döndü. Endeksin son üç sırasında ise Asya ülkelerinden; muhabir ve haber yorumcularına yönelik baskıları oldukça ileri bir noktaya taşıyan Vietnam (178), gazeteciler için en büyük hapishane olan ve propaganda içerik ihracatçısı olarak nitelendirilen Çin (179) ile Kuzey Kore (180) gösterildi.

Türkiye, en sert gerileme gösteren ülkelerden

Kimi radikal politik, sosyal ve teknolojik dönüşüm ve istikrarsızlıklara da işaret eden Endekste Türkiye, “sorunlu” kategoriden “vahim” olana gerileyerek en sert düşüş gösteren ülkeler arasında yer aldı.

Türkiye, 2002’de 99. sırada kendine yer bulduğu sıralamada 2016’da 151, 2017’de 155, 2018 ve 2019’da 157’nciliğe kadar gerilemiş, 2020’de 154, 2021’de 153, geçen yıl da 149. sırada gösterilmişti.

Basın özgürlüğü şartlarının genel tablo itibariyle ağırlaşmasına karşın önceki iki yılda gazetecilerin tahliye edilmesi, tutuklama yerine adli kontrole rağbet edilmesi ve ifade özgürlüğü örgütlerinin hak aramada etkili mücadele yürütmesi açısından 149. sıraya yükselen Türkiye, 2022’de, özellikle medyanın kutuplaştırılması ve türlü yollardan hedef alınmasında kat edilen yol bakımından “sosyal bağlam” faktörü yanı sıra Diyarbakır ve Ankara merkezli operasyonlarla 25 Kürt medya temsilcisinin tutuklanması itibariyle Endekste “görülmedik bir düşüş” yaşadı.

Türkiye 2002’de 99’uncuydu

180 ülkede medyada çoğulculuk, medya ortamı ve bağımsızlığı, oto-sansür ve habere yönelik müdahaleler, yasal çerçeve, şeffaflık, altyapı ve ihlaller gibi onlarca parametrenin katsayı temelinde sıralamaya dönüştürüldüğü çalışma ilk kez 2002’de yapıldığında Türkiye 99. sıradaydı.

Yargı bağımsızlığından kaynaklı ağır sorunlar, habercilere yönelik keyfi tutuklamalar, online haberciliğin bastırılması, eleştirel haberciliği hedef alan cezai ve idari yaptırımlar ve gazetecilere karşı suçlarda cezasızlık Türkiye’nin kronik meseleleri arasında yer alıyor.

Türkiye gibi, Tacikistan (153) ve Başbakan Modi’ye yakın oligarkların medya çoğulculuğunu tehdit ettiği Hindistan (161) da medya özgürlüğü açısından durumu “vahim” olarak tespit edilen ülkelerden oldu. Mahsa Amini’nin ölümünün yol açtığı toplumsal eylemler İran (177) ile ilgili “sosyal bağlam” ve “yasal çerçeve” göstergeleri geriletti.

Rusya endekste 164, Ukrayna 79, üç sıra gerileyen ABD 45, iki sıra ilerleyen Fransa 24. sırada gösterildi. Gazetecilerin istihbarat servislerince ve güçlü bir casus yazılımla izlemeye alındığı Yunanistan, Avrupa Birliği’nin endeksteki en geri ülkesi olarak 107. oldu.

Deloire: Görüntü endüstrisinin etkileri

2023 Endeksi’nin yayımı dolayısıyla görüntü endüstrisinin etkisine dikkat çeken RSF Genel Sekreteri Christophe Deloire, “Dünya Endeksi, istikrarsızlıklarla birlikte önemli oynaklıkların yaşandığını doğruluyor. Sıralamadaki önemli ilerleme ve gerilemeler, örneğin Brezilya’nın 18 sıra yükselmesi veya Senegal’in 31 sıra gerilemesi, söz konusu beklenmedik değişiklikleri gösteriyor. Bu istikrarsızlığa, birçok ülke yönetimlerinde artan agresif tutum ve gazetecilere yönelik sosyal ağlar ve fiziki alanda gözlenen düşmanlık neden oluyor. Söz konusu savrulma, habere şekil veren, dezenformasyon yayan veya buna araç sağlayan görüntü endüstrisindeki gelişmelerin bir sonucu olarak da görülebilir” dedi.

Propaganda, dezenformasyon, yapay zeka, algoritma…

Endekse ilişkin açıklamada, 118 ülkeden siyasi aktörlerin yaygın propaganda ve dezenformasyon kampanyalarına meyil etmesi; yapay zekanın muazzam gelişiminin medyayı Web 2.0 sonrası daha da kırılgan hale getirmesi; Twitter’ın sahibi Elon Musk’un, algoritmaların gazetecilik için bataklık olduğunu gözler önüne sererek keyfi ve sansürleyici bir mantığı en uç noktalara kadar zorlaması gibi birçok etkene de değinildi.

Kıtlarda Avrupa önde, Mağrip Ortadoğu sonda

Endekste kıtalar düzeyinde sıralama ise, Avrupa, Amerika, Afrika, Asya-Pasifik ve Mağrip Ortadoğu şeklinde kendini gösterdi. Örneğin Afrika kıtasında Botswana 65, Burkina Faso 58, gazeteci Martinez Zongo’nun öldürüldüğü Kamerun 138, medyanın Cumhurbaşkanı İssaias Afezorki’nin keyfiyetine terk edildiği Eritre 174. sıradaydı. 

Kayıp ve rehin tutulan gazetecilerin varlığı nedeniyle medya için en tehlikeli bölge olarak belirlenen Mağrip Ortadoğu’da, Suriye 175, Yemen 168, Irak 167, Filistin 156, Suudi Arabistan 170. sıradaydı. Medya patronu olan İhsane El Kadi’nin yargılandığı ve otoriter hamlelerin sürdüğü Cezayir de 136. sırada gösterildi.

(HA)