Barış Müfredatına Katkı: Aslan Asker Şvayk Oyunu

Aslan Asker Şvayk, Çek yazar Yaroslav Haşek’in kaleme aldığı savaş karşıtı bir güldürü romanı.

Türkçe’de yer alma serüveni ilginç. Çeşitli adlarla yayınlanmış baskılarda (‘Şvayk Karakolda’, ‘Kahraman Asker Şvayk’) ve kısa sürümlerinde, 1963’ten bu yana, değerli felsefeci Selahattin Hilav’dan TKP’li Hasan Ali Ediz’e kadar çeşitli isimlerin çevirideki imzasını görüyoruz.

Son olarak Celal Üster’in küçük ve büyük boy çevirileri var. Kitap, Türkçe’ye yaklaşık 10 farklı çevirmen tarafından kazandırılmış. Kitabın kimi baskıları çocuklar için bol çizimli ve küçük boy yapılmış. Bu kitap, TÖBDER’li annem sağolsun, ilkokul okumalarımdan biriydi. Benim 80’lerde okuduğum kitap, kapağından anımsayabildiğim kadarıyla, Ömür Candaş’ın (Esi Yayınları) 1976 basımı çevirisiymiş. O zamanlar çok gülmüştüm; ancak savaş karşıtı içeriğini anlamam için uzun yıllar geçmesi gerekecekti. Meğer bu kitap, aynı zamanda, dünyanın en çok diline çevrilen kitaplarından biriymiş. Çekçe’den başka dillere en çok çevrilen romanmış. Onu da sonradan öğrenecektim. 

Bunların dışında bir de uyarlamalar var ki, Bertolt Brecht’in oyun uyarlaması başta geliyor. Bu yazıda, bu oyunu barış müfredatı için öneriyoruz. Öyleyse önce oyunu ele alalım, sonra onu barış müfredatıyla ilişkilendirelim.  

Kitap, 1921-1923’te yayınlanıyor. Haşek, kitabı 6 cilt olarak tasarlıyor; ancak 3 cilti tamamladıktan sonra son nefesini veriyor. Brecht, 1943’te sürgündeyken kitabı 2. Paylaşım Savaşı’na uyarlayıp oyunlaştırıyor.

Hitler’le Açılış

Oyun Hitler,  Göring,  Goebbels  ve Himmler ile açılır. Oradan bir meyhaneye gideriz. Nazi subayları ile köpek satıcısı Şvayk burada farklı masalarda içmektedirler. Şvayk, arkadaşı, meyhaneci ve meyhanecinin arkadaşı arasındaki konuşmalara tanık oluruz. Şvayk’ın yorumu Nazi subayının hoşuna gitmeyince, soluğu Gestapo karargahında alırlar.

Gestapo’da Şvayk’ın ‘kıt akıllı’ rolü tutar. Hatta okuru/izleyiciyi inandıracak kadar başarılı bir roldür bu. Toplama kampına yollanmasından korkulurken, tersine, hiç bir şey olmamış gibi, bir Nazi subayıyla, içki içtiği meyhaneye geri döner.

Hitler’e dönüş

Daha sonra yeniden Hitler ve Göring’e döneriz. Oradan yeniden Şvayk’a. Şvayk, Gestapo şefine söz verdiği gibi, bakanlık danışmanının köpeğini çalıp şefe götürecektir. Bunun için danışmanın hizmetçileriyle konuşur. Bu ortaya karışık konuşmalarda, Çekoslovakya’daki Nazi işbirlikçilerinin anıldığını görürüz. Köpeği çalar ama başka bir belaya uğrar: Şvayk’la arkadaşının yeni durağı Gönüllü Çalışma Servisi olacaktır. Adı böyle olsa da, aslında bu, zorunlu çalışmadır. Burada sabotaj izleği öne çıkacaktır.

Bir sonraki sahnede yeniden meyhanedeyizdir. Asker kaçaklarından söz edilir.  Meyhane köpek davası nedeniyle Gestapo tarafından basılır, meyhane kapatılır. Şvayk ise, hiç istifini bozmadan nutuk benzeri tiradlarına devam eder. Onun kaçık olduğunu düşünen karşısındaki Naziler ise, kendilerinden çok emindirler:

“Nazi İmparatorluğu üç yıl, beş yıl sürer, nihayet on yıl sürer sanıyorsunuz. Ama aldanıyorsunuz! Ulan bu Nazi İmparatorluğu on bin yıl sürer be!” (s.48)   

Şvayk, konuşmalarıyla Nazilerin kafasını bozunca yeniden gözaltına alınır.

Hitler’le mezarcısı

Yeniden Hitler’e döneriz, yanında mezarcısı vardır. Oradan askeri hapishaneye geçeriz. Bu dönem, Hitler sahnesinden anlaşıldığı üzere, Nazilerin insan kaynağı kıtlığı çektiği bir dönemdir. Askeri mahpuslar bu nedenle askere alınır. Şvayk da bunlardan biridir.

Bir sonraki sahnede Şvayk’ı cephede görürüz. Karda, tipide karşılaştığı Alman askeri papazın askerleri cehennemle korkutmasına çok gülünür; çünkü onlara göre zaten cehennemi yaşamaktadırlar.

Son sahnede Hitler ve Şvayk karşılaşırlar. Oyun boyunca ‘Şvayk’ dedikçe akla hep ‘Charlie Chaplin’ gelir. Şvayk’ın mizah dolu yanıtları en çok Chaplin’i anımsatıyor.[1] Bunda onun da bir faşizm filmi (‘Büyük Diktatör’) ve Dünya Savaşları konu bir film[2] çekmesinin payı olsa gerek ve espri anlayışlarının benzerliği...

Şener Şen’in, Genco Erkal’ın Şvayk’ı...

‘Aslan Asker Şvayk’ Türkiye’de defalarca gösterime girdi. Bunlardan ikisi özellikle sevildi.

Sade Vatandaş - Şvayk Hitler'e Karşı (1984) Şener Şen, Ahmet Gülhan – Tiyatro.

İlki Şvayk’ı Şener Şen’in canlandırdığı gösterimdi. TRT’de de gösterilen bu yorum, 12 Eylül karanlığında oynandığı için de not edilmeye değer.

Diğeri ise, Şvayk’ı Genco Erkal’ın canlandırdığı gösterim. Genco Erkal’a göre, Şvayk’ın ölümsüzlüğünün nedenlerinden biri, dünyaya bir türlü barışın gelmemesi. Şvayk, her savaş için üç aşağı beş yukarı geçerli olan bir ‘sıradan adamın askerliği’ anlatısı...[3] Fakat onda ağlatı, güldürüye çevriliyor.

2. Paylaşım Savaşı’nda Şvayk, Vietnam-Amerikan Savaşı’nda Kızılderililer

Kendilerinin olmayan savaşlara yazdırırlar Şvayk’lar adlarını... Birileri iktidarlarını perçinlesin ya da zenginleşsin diye cepheye sürülürler. Ancak, Şvayk’ta bir de etnik/ulusal ayrım öne çıkar. Şvayk, Alman değildir; Nazi işgali altındaki Çekoslavakya’nın bir uyruğudur.

Bu açıdan, Şvayk, Vietnam-Amerikan Savaşı’na ABD saflarında katılan Kızılderilileri anımsatır. Beyazların ülkelerini işgal etmeleri yetmiyormuş gibi, bir de onların çıkarı için uzak diyarlarda ölmeleri istenir... Asker künyesinin İngilizcesi ‘dog tag’. Yani tasma plakası. Bu da, sıradan askerin yalnızca ve yalnızca ‘feda edilebilir’ ya da ‘gözden çıkarılabilir’ (expendable) bir değerde olduğuna bir kanıt daha... Er Ryan’lar gerçekte nadir olarak kurtarılmaya değer bulunuyor...

Romanı, filmi, çizgi filmi

Şvayk’ın bir de Türkçe’ye çevrilmeyi bekleyen bir çizgi filmi (2009)[4] ve filmi (1960)[5] bulunuyor.

The Good Soldier Schweik Suite, Op 22 by Robert

Bir de, Amerikalı klasik müzisyen Robert Kurka’nın bir opera suiti olarak bestelediği ‘Aslan Asker Şvayk’ı analım. Daha geniş zamanı olup da oyun ve filmle yetinmek istemeyenler için Celal Üster’in çevirisini önerelim. Roman, başta belirttiğimiz gibi, 2. Paylaşım Savaşı sırasında değil, 1. Paylaşım Savaşı sırasında geçiyor.

Yukarıda görülen nedenlerle ‘Aslan Asker Şvayk’ı barış müfredatı için öneriyoruz. Her kesimden ortalama vatandaşı düşündürmek açısından birebir ve bir artısı var: Güldürüyor!... (UBG/ÇT)

Kaynakça:

Hašek, J. (2012/1923). Aslan Asker Şvayk ve Dünya Savaşı’nda Başından Geçenler (çev.C.Üster). İstanbul: Can.

Hecht, W., Knopf, J., Mittenzwei, W. ve Müller, K.-D. (yay.haz.) (1991/1997). Bertolt Brecht: Bütün Oyunları Cilt 10 (Schweyk, Malfi Düşesi) (çev. A.Cemal, A.Çalışlar, Y.Erten, Ö.Nutku, F.Ofluoğlu, Y.Onay ve A.Selen). İstanbul: Mitos Boyut Yayınları.