Markos ve Tosya’daki evi
Solfasol dergisinin Ekim 2021 sayısında yayınlanan “Tosyalı Devrimci Markos’un Evi” başlıklı yazı doğrusu benim için tam bir sürpriz oldu. Yazıda, bir dönem Mimarlar Odasında birlikte çalıştığımız Faruk Soydemir, Yunanistan yakın tarihinde önemli bir yeri olan Markos Vafiadis’in bugün hâlâ ayakta kalan aile evini tanıtıyordu.
Ev, Belediyenin yakınında Kale Sokakta yer alıyor. İki katlı ev, bir bahçe içinde ve ahşap karkas tekniğiyle inşa edilmiş. Duvarları kerpiç dolgu, kerpiç sıva üzeri kireç sıvalı. Odalar iç sofaya açılıyor, tavanları çıtalı ahşap. İç mekânlarda yüklük, lambalık, gusülhane olarak kullanılmış ince ahşap işçilik ürünü dolapları var. Dış cephesinde, çevresindeki diğer benzeri yapılarda görülmeyen özgün çıkmalar yapılmış.
Soydemir’e göre, “Markos’un evi”, yerel mimariyi, kentte ayakta kalan diğer geleneksel yapılardan çok daha iyi yansıtıyor. Ancak ev, yapıldığından bugüne kadar geçen yüzyılı aşkın süre içinde önemli ölçüde yıpranmış ve ciddi bir onarım gerektiriyor.
Markos nereli?
Markos’un Türkiye kökenli olduğunu biliyordum, ancak bazı kaynaklarda onun Erzurum’un Şenkaya ilçesinden olduğu söyleniyordu. Hatta Beşpınarlar köyünden deniliyordu. Öyle aklımda kalmış. Oysa bugün daha güvenilir kaynaklar onun Tosyalı olduğunu doğruluyor.
Galiba “Erzurumludur, Şenkaya’nın Beşpınarlar köyündendir” bilgisi Sevan Nişanyan’dan geliyor. İndex Anatolicus’ta Beşpınarlar’ın Yunanca adının “Vafia” olduğunu yazmış ve “Yunan İç Savaşının ünlü liderlerinden Kapetan Markos Vafiadis bu köylüdür” demiş.
Nişanyan’ın verdiği bilgi belki “Vafiadis” soyadı ile köyün özgün adı “Vafia”nın benzeşmesinden kaynaklanıyor denilebilir. Bir başka yorum da, ailenin bir zamanlar Erzurum Şenkaya’da yaşadığı, sonradan Tosya’ya göç ettiği şeklinde olabilir mi acaba?
Yüzyıl öncesinin Osmanlı nüfus bilgileri Erzurum’da ve Tosya’nın bağlı olduğu Kastamonu vilayetinde azımsanmayacak sayıda Ermeniyle birlikte Rumların da yaşadığını gösteriyor. 1914 sayımına göre Erzurum’da 4.864, Kastamonu’da 20.958 Rum yaşıyormuş. Yine aynı yılın rakamlarına göre Tosya’nın nüfusu 30.000 dolayında ve kentteki Rumların sayısı 680.
Resmi kaynaklara dayanan bu rakamların eksiği vardır fazlası yoktur demek sanırım doğru olacak. Zira o yıllara ilişkin nüfus bilgilerinin tartışmalı olduğu, örneğin bazı durumlarda sadece erkeklerin sayıldığı söylenir. Önemli olan bu kentlerdeki gayrimüslim nüfusun tamamının 1915-1923 yıllarında evini barkını terk etmek zorunda kalmış olduğu gerçeğidir.
Markos’un yaşam öyküsü
Markos’un yaşam öyküsü, geçtiğimiz 20. Yüzyıl bölgemiz insan coğrafyasının bir özetidir aynı zamanda. Anadolu’da başlar, İstanbul üzerinden Selanik’e, Kavala’ya, Girit Adasına, Yunanistan dağlarına, Balkan ülkelerine ve Sovyetler Birliğinin Penza kentine kadar uzanır, Şubat 1992’de Atina’da son bulur.
Markos’un Ocak 1906’da Tosya’da doğduğu, erken yaşlarda babasını ve annesini kaybettiği, çocukluğunun yoksulluk içinde geçtiği anlatılıyor. İlkokulu bitirmiştir, 1922 göçleriyle İstanbul’a gelir, sokaklarda çörek, meyve satar. 1923’te Selanik’e göç eder, orada garson olarak çalışır. Bir yıl sonra gittiği Kavala’da tütün işçisidir ve işçi hareketi içinde aktif bir eylemcidir.
1924’te KKE (Yunanistan Komünist Partisi) üyesi olur. Metaksas diktatörlüğüne karşı savaşanların saflarındadır. 1932’de tutuklanır ve Kuzey Ege’de Çanakkale Boğazı yakınlarındaki Bozbaba Adasına sürgüne gönderilir. Markos sürgünden kaçacak, Girit Adasında sürdürülen mücadeleye katılacaktır. Yine tutuklanır, Mora İçkale’de hapis yatar. Bu kez sürgün yeri Girit’in güneyindeki Gavdos Adasıdır.
Markos’un yaşam öyküsü aynı zamanda Yunanistan’da işgalci Nazi ordusuna karşı verilen savaşın ve ardından yaşanan İç Savaşın da öyküsüdür. Öykü, geçen yüzyıl komünist hareketinde yerel, bölgesel ve uluslararası ölçekte yaşananlardan izler taşır.
Nazi işgali ve direniş
İkinci Dünya Savaşı başlamıştır. Önce İtalyan, ardından Alman orduları Yunanistan’a girmiştir. Markos bir grup arkadaşıyla birlikte Gavdos’tan kaçar, Nazi işgaline karşı verilen savaşa katılır. Komünistlerin ağırlıklı olduğu ELAS (Yunan Halk Kurtuluş Ordusu) saflarındadır. 1942’de KKE Merkez Komitesi üyeliği, ardından Makedonya ELAS komutanlığı görevlerini üstlenir.
Yunanistan Ulusal Direnişi on binlerce insanın yaşamını yitirdiği, ülkenin açlıkla kavrulduğu bir ortamda ağırlıkla dağlarda verilen bir gerilla savaşı destanıdır. Savaş 1944’te direnişçilerin zaferiyle sonuçlanır. Ekim 1944’te Nazilerin terk ettiği Selanik’e giren ELAS güçlerinin başında Markos vardır.
Ekim 1944’te ülkenin neredeyse tamamında yönetim ELAS ve geniş cephe örgütü EAM (Ulusal Kurtuluş Cephesi) güçlerinin elindedir. Ama aynı günlerde yapılan 4. Moskova Konferansında Stalin ve Churchill arasındaki pazarlığın sonucu, zaferin kaderini değiştirecektir. Pazarlıkta, Doğu Avrupa ve Balkanlarda iki ülkenin etkinlik alanları yüzde oranlarıyla belirlenmiş ve sonuç gelişigüzel bir kâğıt parçasına yazılmıştır. Sovyetler Birliği, Romanya ve Bulgaristan’a karşılık Yunanistan’ı yüzde 90 oranında İngiltere’ye bırakmıştır.
Bu anlaşma tarihe “Yüzdelik Anlaşması” (Percentage Agreement) olarak geçecektir. Özetle Yunanistan’da direnişçiler “satışa gelmiş”, zafer ellerinden çalınmıştır. Gerçi komünistlerin de içinde yer aldığı bir hükümet kurulmuştur, ama ülke bu kez İngiltere’nin işgali altındadır. Silahlarını bırakan ELAS savaşçılarına yönelik katliamlar başlar. “Beyaz Terör” olarak adlandırılan bu dönemde Faşistlerin yerli işbirlikçileri, bu kez İngiltere’nin himayesinde yaygın bir sol kırıma girişmişlerdir.
İç savaş yılları ve sonrası
Direnişçilere dağa çıkmaktan başka yol kalmamıştır. Bu kez savaş DSE (Yunanistan Demokratik Ordusu) örgütlenmesiyle ve gerilla taktikleriyle sürdürülür. Markos, DSE’nin başındadır, 1947’de dağlarda kurulan geçici hükümetin başbakanlığına seçilir. Savaş güç koşullar altında sürdürülmektedir. Bir yandan da KKE merkez yönetimi ile Markos arasında tartışmalar yaşanmaktadır.
Örneğin Markos, savaşın gerilla taktikleriyle sürdürülmesinden yanadır, Zahariadis yönetimindeki parti merkezi ise kentlerdeki ayaklanmalarla desteklenecek düzenli ordu örgütlenmesini öngörmektedir. Sonunda görüş ayrılığı derinleşir ve Markos “azledilir”. Bu arada Zahariadis’in de Edirne doğumlu bir Trakya göçmeni olduğunu ekleyelim. Belki de Markos’la tartışmalarında zaman zaman Türkçe küfürleştiklerini tahmin edebiliriz.
Bir süre sonra İngiltere Yunanistan’dan çekilmiş, yerini Amerika’ya terk etmiştir. Sözde “cumhuriyetçi” ordu bu kez ABD’nin silahlı desteği ile saldırmaktadır. Hatta ABD napalm bombasını ilk kez DSE direnişçilerine karşı kullanacaktır. Çevre sosyalist ülkelerden aldığı lojistik destek giderek azalan DSE’nin başarı şansı kalmamıştır. Ekim 1949’da KKE’nin “Özgür Yunanistan Radyosu” ülkede daha fazla kan dökülmesini önlemek için harekâtın durdurulduğunu duyurur. On binlerce DSE savaşçısı ülkeyi terk eder ve komşu sosyalist ülkelere sığınır.
Markos da SSCB’de sürgündedir ve parti ile ilişiği kesilmiştir. Ancak 1956’da Stalin’in ölümünden sonra değişen siyasal ortamda Zahariadis ve yandaşları KKE yönetiminden uzaklaştırılır, Markos yeniden parti merkez yönetiminde görev alır. Ancak bu kez de görüş ayrılıkları vardır. Markos, KKE merkez yönetiminin aldığı Yunanistan içinde sürdürülmekte olan illegal çalışmanın durdurulması kararına karşı çıkar. 1958’de merkez yönetiminden, 1961’de parti üyeliğinden uzaklaştırılır. Geri kalan sürgün yıllarını Moskova’dan 600 kilometre uzaktaki Penza kentinde işçi olarak çalışarak geçirecektir.
Yunanistan’a dönüş
Albaylar cuntasının devrilmesinin ardından Yunanistan’da demokrasi yanlıları yeniden güç kazanmıştır. 1984 yılında çıkan aftan sonra Markos Yunanistan’a döner, eski dostları ve KKE’nin yeni yönetimi tarafından coşkuyla karşılanır. Parti yönetiminin onun için öngördüğü “onursal” bir konumdur. O yıllarda KKE milletvekili olan Mikis Theodorakis, “Gel, Mecliste KKE sıralarının en önünde otur, tarihi yerini al” der.
Markos öyle pasif bir konumda kalma niyetinde değildir. İşe bıraktığı yerden devam etmek, geçmişle hesaplaşmak istemektedir. Yeniden merkez yönetiminde görev verilmesini beklediğini söyler. Ancak “genç” komünistlerle uzlaşması mümkün değildir. Bu kez çağrı sosyal demokratlardan, Andreas Papandreu’dan gelir, Kasım 1989’da yapılan ara seçimde PASOK listesinden milletvekili seçilir. Ama Markos bu siyasal tercihine karşın, son günlerine kadar kendini “komünist” olarak tanımlayacak, inancını kaybetmediğini söyleyecektir.
Markos, Yunanistan’a dönüşünde Sakız Adasında yaşar ve 5 ciltlik anılarını yazar. Ömrünün son yıllarında sosyalist dünyadaki değişiklikleri de görebilmiştir. SSCB’nin dağılması ve reel sosyalizmin başarısızlıkları karşısında ne düşündüğünü soranlara, komünizmin erişilmesi olanaksız bir hayal ürünü olmadığını söylemiştir.
Markos Vafiadis yaşadığı güç koşullara karşın 86 yıl ayakta kalmayı, yaşadıklarını ve görüşlerini yeni kuşaklara aktarmayı başarabilmiştir. İç Savaş ve sonrasında KKE içinde çatıştığı Edirneli Zahariadis ise o kadar şanslı değildir. Partiden uzaklaştırıldığı 1957 yılından sonra sürgün hayatı yaşadığı Rusya’nın Surgut kentinde 1973 yılında yaşamına kendi eliyle son vermiştir.
Bazı okuma önerileri
Yunanistan’ın sözünü ettiğimiz dönemine ilişkin yayınlar ve tartışmalar bugün de sürmektedir. Sanırım bu konuda Türkçe’de yayınlanan ilk kapsamlı çalışma Dominique Eudes’in “Kapetanios / Yunanistan İç Savaşı - 1943-1949” adlı kitabıdır (Belge Yayınları, ilk basımı 1985).
Sosyalizm ve Sosyal Mücadeleler Ansiklopedisi’nin 1989’da yayınlanan 32. ve 33. Fasiküllerinde yer alan “Yunanistan İç Savaşı” başlıklı 33. Bölüm (Cilt 4, s.1068-1103) başlı başına önemli ve ayrıntılı bir başvuru kaynağıdır.
Yazılama Yayınlarından 2008’de çıkan Fuat Göktürk’ün hazırladığı “Komşuda İç Savaş” adlı kitap, özellikle KKE’nin görüşlerini yansıtan, yararlanabileceğiniz bir çalışmadır. Daha özet bir bilgilenme için Gelenek dergisinde (Sayı 90, Ekim 2006) yayınlanan Kostas Pateras’ın “Yunan İç Savaşı Üzerine Notlar” makalesine bakabilirsiniz.
Konuya ilişkin rahat bir okuma için Alki Zeis’in “Ahilya’nın Nişanlısı” romanını (Arion Yayınevi, 2006) önerebilirim. Yazarın kendi yaşam öyküsü üzerinden yazdığı bir romandır. Özellikle İç Savaş yenilgisinin ardından sürgündeki KKE üyeleri arasında Rusya’da yaşanan tartışmaları, çatışmaları anlatan bölümleri iyi bir yan okuma kaynağı olabilir.
Size izleyebileceğiniz bir belgesel film de önereyim. Bilindiği kadarıyla Türkiye’den komşudaki İç Savaşa katılan tek kişi Mihri Belli’dir. O günlere ilişkin anılarını “Gerilla Anıları” adlı kitabında (Belge Yayınları, 1998) yazmıştır. Fotos Lambrios’un 1999 yapımı “Kapetan Kemal - Bir Yoldaş” adlı 72 dakikalık belgesel filmde onunla İç Savaş konusunda yapılmış söyleşiyi ve İç Savaştan görüntüleri izleyebilir, hatta Belli’nin yaşlanmış sesinden ELAS Marşının Türkçesini dinleyebilirsiniz.
Tosya’daki ev onarılmalı, korunmalı
Markos’un Tosya’daki aile evine dönecek olursak, öncelikle böyle bir tarihi mirasa sahip çıkan Tosya Belediyesini kutlamak gerekir. Belediye, Kastamonu Valiliğinin de desteği ile yapıyı satın almış ve dönemin Belediye Başkanı Kazım Şahin yapının restore edilerek kent müzesi haline getirileceğini söylemiş. Mimarlar Faruk Soydemir ve Vedat Ağca’nın hazırladığı röleve ve restorasyon çalışmaları Koruma Kurulu tarafından onaylanarak yapı korunacak kültür varlığı olarak tescil edilmiş.
Koruma Kurulu görevlilerinin Ağustos 2017’de yapıyı yerinde incelemek için Tosya’ya gelişi ilgiyle karşılanmış. O günlerin gazetelerinde haber; “Yunan Başbakanının evi Müze haline getirilecek”, “Tosya Kent Tarihi Müzesi olarak kullanılacak Markos’un evi onarılıyor” başlıkları ile verilmiş.
Gazete haberlerinde, Belediye Başkanı Kazım Şahin’in, Tosya için önem taşıyan bu kültür hizmeti konusunda gerekli çalışmaların 2018 yılına kadar bitirilmesini amaçladıklarını söylediği belirtiliyor. Aradan beş yıl geçmiş, ancak bugüne kadar yapının restorasyonu işine henüz girişilmediği anlaşılıyor.
Binanın gerçekten Vafiadis ailesine ait olup olmadığı ayrıca bir araştırma konusu olabilir. Ama yerel mimariyi çok iyi yansıtan ve bugüne kadar ayakta kalmayı başaran böyle bir yapının yenilenerek korunması önemli bir hizmet olacaktır. Umarız belediye bu konuda girişimlerini hızlandırır, gerekli mali kaynaklar bulunur ve yapı kısa zamanda onarılır, kent müzesi olarak hizmete girer. (AŞ/AS)