Rêbera rastnivîsînê

Wekî agahdarîyekê dixwazim bibêjim ku ji niha û pê ve ez dê jî pêgirîya Rêbera Rastnivîsînêbikim û di blogê da li gor wê binivîsim (helbet di metinên honakî da dibe ku carinan bi qestî van rêzikên Rêberê îhlal bikim, ji ber ku edebîyat gelek caran di ser hemû rêzikan ra ye, lê di hemû nivîsarên din yên derveyî honakîyê da ez dê her guh bidim Rêberê.) Hin guhertinên rastnivîsînê herçend destpêkê bi min ecêb bihên jî, ez weha bawer dikim ku piştî çend nivîsaran dê hînî wê bibim. Ji bo min qet ne girîng e ku li cem me paşdaçekên "ra, da"yê nahên bikarînan û kes nabêje "dihêm", "ez dê biçim", "maleka min heye" hwd. 

Tevî vê dixwazim hin fikirên xwe li ser hin madeyên Rêberê bibêjim û paşê hin şaşîyên redaksîyonê dîyar bikim ku bi ber çavê min ketibûn (tevî ku ev cara pêşî ye di nivîsarekê da şaşîyên rastnivîsînê dîyar dikim jî, qet hez nakim di nivîsaran da şaşîyên weha dîyar bikim, bes ji ber ku ev kitêba rastnivîsînê ye, tunebûna şaşîyên weha dê çêtir be.)

Rêbera Rastnivîsînê bingeha xwe ji heman Rêbera Rastnivîsînê ya Mistefa Aydoganî (2012, Weş. Rûpelê) wergirtîye lê li ber ketim ku bi qasî ya Aydoganî ne bi îzah û teferûat e. Di mijareka weha da, ji bo ku xwîner û axêverên vî zimanî îqna bibin, îzah û teferûatên weha girîng in. 

Di Rêbera Komxebatê da mijara [î]ya berî [y]yê gelekî bi kurtî hatîye behskirin. Komxebat dîyar dike ku bêjeya bi [î]yê diqede û [y] lê dihê zêdekirin, divê wekî [î] bihê nivîsîn. Lê nahê behskirin ka ew lêkerên bi radera -inê diqedin dê berî [y]yê [i]ya xwe biparêzin yan dê bibin [î]? Di ya Aydoganî da lêkerên weha [i]ya xwe parastîye, anku Aydoganî berî hemû [y]yan [î] nenivîsîye, koka lêkeran parastîye, bêje û kokên lêkeran yên bi [î]yê diqedin wekî [î] nivîsîye, lêkerên bi -inê jî diqedin wekî [i] nivîsîye berî [y]yê. Aydoganî di xebata xwe da nenivîsîye "hatîye", "gotîye", lê nivîsîye "hatiye", "gotiye". Ji ber ku lêkera van ne "hatîn" e, ne "gotîn" e û koka wan jî ne "hatî" û "gotî" ye. Lê di ya Komxebatê da berî hemû [y]yan [î] dihê û lêkerên bi -inê jî diqedin ketine ber vî awayî. Ji bo nimûneyê, wan nivîsîye "hatîye", "wergirtîye", ne ku "hatiye", "wergirtiye". Heger mesele parastina koka bêjeyê be, awayê ya Aydoganî gelekî bi min maqûl dihê, lê heger mesele rêlibergirtina tevlihevîyê be, îhtimal e ku nivîsîna [î]ya berî hemû [y]yan hêsantir be. Ev beşa Rêberê hewceyî îzaheka berfirehtir e, lê heta ev mesele zelal nebe, ez dê jî wekî ya Komxebatê, berî hemû [y]yan, [î] binivîsim. 

Meseleyeka din ku hişê min tev li hev dike, kêşana kesê sêyem yê lêkera "hatin"ê di dema niha û dema dahatî da ye. Rêbera Komxebatê wekî "bihê" û "dihê" qebûl kirîye. Ev lêker wekî kêşana kesên sêyem yên lêkerên din nahê nivîsîn, bi "(y)e"ya kesê sêyem naqede, wekî biçe/diçe, bireve/direve, bixwaze/dixwaze hwd. Nizanim li tu deverê dihê gotin yan na lê wekî ku "bihêye", "dihêye" bêhtir li awayê kêşana lêkeran dike. Komxebatê di heqê vê mijarê da jî îzahek nekirîye ku çima divê "dihê" be. Heta ev mesele jî baş zelal nebe, ez dê jî her wekî "dihê" û "bihê" binivîsim. 

Rêbera Komxebatê di çend cihan da lêkera danînê bi awayên cuda nivîsîye ku xuya ye li ser vê lêkerê negihiştine standardîyekê. Di cihekî da wekî ku rastîya lêkera "danîn"ê "daînan" be, gotine "daîne", lê li cihekî din jî "datînin" hatîye nivîsîn, lê heger biryara wan li ser "daînan"ê be, divê "datînin" bibe "dadiînin". Di nivîsareke xwe da ("Tesrîfa Teremaxî çi ji min re dibêje?")  min behsa lêkera "danîn"ê kirîye û min xwe spartîye bikarînaneka berî çarsed salan. Di Tesrîfa Teremaxî da tê fêmkirin ku lêker ne "daînan" e, wî kêşana kesê sêyem yê lêkerê wekî "dabine" nivîsîye ku îro roj ew gireya -bi-yê bi piranî ketîye û mirov wekî "dane" dikare binivîse. 

Hinek tevlihevîya min ya hişî jî di tewandina navê zimanan da ye. Mesela "kurmancî" li hemû cihên hewce hatîye tewandin, lê di "kurdîya kurmancî"yê da (r. 154) nehatîye tewandin. Bi qasî ku fêm dikim, kurmancî li wirê ne rengdêr e jî. Wekî ku îzafeya "kurdîya kurmancîyê" hîn rasttir e her wekî "kurdîya Dîyarbekirê" hwd. Xwedîxêrek hebûya ev mijar jî ji bo min zelal bikira, dê çend baş bûya. Ya bi xêr. 

Rêbera Rastnivîsînê pîroz be. Wekî ku min nû dest bi nivîsîna kurmancîyê kiribe, bi heyecan im. 

***

Çend şaşîyên biçûk yên rastnivîsînê ku bi ber çavê min ketin: 

*Li cihekî "Buenos Aîres" (r. 30) li cihekî "Buenos Aires" (r. 57) hatîye nivîsîn.

*Li cihekî "Awistralya" (r. 30) li cihekî "awustralyayî" (r. 30) hatîye nivîsîn. 

*Li cihekî "Stokholm" (r. 36) li cihekî "Stockholm" hatîye nivîsîn.

*Li cihekî "Qamişlo" (r. 29) li cihekî "Qamîşlo" (r. 100) hatîye nivîsîn.

*Li cihekî "eslî" (r. 82) li cihên din "esilî" (r. 82) hatîye nivîsîn. 

*Li cihekî "bikaranîn" (r. 187) li hemû cihên din "bikarînan" hatîye nivîsîn. 

*Li cihekî "yê" (r. 215) li hemû cihên din "dê"ya dema dahatî hatîye nivîsîn. 

*Li cihekî "de" (r. 39) li hemû cihên din "da"ya paşdaçek" hatîye nivîsîn. 

(IE/MB)