2008'de Tarım I: Yine Kuraklık, Yine Kriz

Yazının ikinci bölümünü okumak için tıklayın.

2006 yılında buğday, mısır, pirinç, süt ve diğer temel gıda ürünlerinde rekor düzeyde fiyat artışları yaşandı. Bu eğilim 2007 yılında da sürdü. The Economist meta fiyatları indeksine göre, 2007 yılında gıda fiyatları yüzde 49 arttı. Dünya 2008'e, tüketim kapasitesine oranla en düşük hububat stoklarıyla girdi.

2008'de de artmaya devam eden gıda fiyatları küresel bir krize dönüştü; siyasi ve ekonomik istikrarsızlıklara, sosyal huzursuzlara yol açtı. Türkiye'de gıda kriziyle birlikte zamlar hızlandı. Artan un fiyatları gerekçe gösterilerek ekmeğe zam yapıldı. Pirinç fiyatlarında yüzde 130'a varan artışlar yaşandı. Bulgur ve makarna fiyatları da önemli ölçüde arttı. Buna karşın hükümetin aldığı önlemler gıda fiyatlarında azalmaya yol açmadı.

Dünyada açlık ve kıtlığın korkunç boyutlara ulaşmasının, gıda krizlerinin başta gelen nedeni uluslararası mali kuruluşların çokuluslu gıda-tarım şirketlerinin çıkarlarını koruyan politikalarıdır. Çokuluslu şirketler, DTÖ tarafından dayatılan serbest ticaret anlaşmalarıyla, küresel pazarlardaki gıda-tarım ürünlerini kontrol etmekte ve insanların gıdaya ulaşma hakkına engel olmaktadırlar. Kısacası, gıda fiyatlarındaki artış, tarımı piyasa güçlerine teslim etmenin bir sonucudur. Türkiye'de tarımın çökme aşamasına gelmesinin sorumluları da, yıllardan beri kesintisiz bir şekilde IMF-Dünya Bankası patentli tarım politikalarını sürdüren siyasi iktidarlardır.

2007'de tarıma IMF-Dünya Bankası destekli tasfiye programı ve küresel ısınmanın yol açtığı kuraklık egemendi, birçok üründe rekolte düştü, yükselen fiyatlar tüketicileri de zor durumda bıraktı. 2008 yılında ise gıda krizinin etkileri sürerken, ABD'de başlayan ve tüm dünyayı saran mali kriz tarımı da vurmaya başladı.

Kuraklık Güneydoğu'da tarım ve hayvancılığı bitme noktasına getirdi

2007 yılında yaşanan meteorolojik kuraklık daha sonra tarımsal kuraklığa dönüşmüş, bu nedenle çiftçiler birçok üründe çok önemli zararlara uğramışlardı. TÜİK'in ürün bazında yaptığı çalışmaya göre; üretim kaybı buğdayda yüzde 13,3; arpada yüzde 22,4; kuru fasulyede yüzde 18,2; mercimekte yüzde 10,1; ayçiçeğinde yüzde 22,8; şekerpancarında yüzde 10,9, pamukta yüzde 10,5; fındıkta yüzde 19,8'i bulmuştu. Bu yıl ise Güneydoğu Anadolu aşırı kuraklık nedeniyle zor günler yaşadı. Özellikle Mardin, Batman, Şanlıurfa, Adıyaman ve Şırnak illerinde, son 20 yılın en büyük kuraklığı görüldü. Uzmanlar bölgede tarım ve hayvancılığı bitirme noktasına getiren kuraklığın toplumsal bir soruna dönüştüğünü, göçlerin yaşanan kuraklıkla birlikte ivme kazandığını belirttiler.

TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası 27 Nisan'da yaptığı açıklamada, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin 2007–2008 tarım yılına ait yağış ortalamalarında, olağan yıllara göre yüzde 70'lere varan düşüşler nedeniyle yaşanan kuraklıktan dolayı normal üretim yıllarına göre buğdayda 2,5 milyon tonluk, arpada 1 milyon tonluk; kırmızı mercimekte ise 271 bin tonluk üretim düşüşü olacağını öngördü.

Kriz yılını başka bir kriz yılıyla kıyaslamak genel eğilimi yansıtmıyor

TÜİK bitkisel üretime ilişkin son tahminini 4 Aralık'ta yayımladı. Buna göre, hububatta üretim miktarlarının bir önceki yıla göre binde 2; sebzelerde yüzde 6; meyvelerde ise yüzde 7,3 oranında artış olacağı tahmin edilmiştir. 

Ancak bu karşılaştırmanın geçen yılın aynı dönemiyle yapıldığını ve 2007'de dünyada ve Türkiye'de sıcak ve kuraklığın çok etkili olduğunu belirtmek gerekir. Bu nedenle 2008 yılına ait üretim verilerini 2006 yılıyla karşılaştırmak daha doğru olacaktır:

• 2006 yılında 35 milyon ton olan toplam hububat üretimi 2008'de 29 milyon tona gerilemiştir.
• Önceki yıllarda 20–21 milyon ton dolayında gerçekleşen buğday üretimi,  2007 ve 2008 yıllarında 17–18 milyon ton dolayında sabitlenmiş gözükmektedir.
• 2006 yılında 9,6 milyon ton dolayındaki arpa üretimi 2008'de 6 milyon tona düşmüştür.
• Hububat ürünlerinden mısır ve (bir ölçüde) çeltik üretiminde istikrarlı bir artış gözlemlenmektedir.
• Patates, baklagiller, yağlı tohumlar ve pamuk üretimi gerilemektedir. 2006 yılında 580 bin ton olan kırmızı mercimek üretimi 2008'de 110 bin tona; 42 bin ton olan yeşil mercimek üretimi ise 26 bin tona düşmüştür.
• Tütün ve şeker pancarı üretimi, 2006 yılındaki üretim düzeyini ancak yakalayabilmiştir.
• Turunçgiller ve zeytin üretimi 2006'daki seviyesinin oldukça gerisindedir.
• Yumuşak (elma, armut) taş çekirdekli (kayısı, vişne) ve sert kabuklu kimi meyvelerdeki (fındık, ceviz) üretim artışı sürmektedir.
• Kuru soğan, domates üretiminde önemli düzeyde artış; buna karşılık hıyar, pırasa, patlıcan üretiminde ise gerileme görülmektedir.

Gelelim ürün bazında değerlendirmelere:

Mercimek üretiminde çöküş

Dünyada mercimek üretiminin yaklaşık yüzde 70'i Hindistan, Kanada ve Türkiye tarafından gerçekleştiriliyor. 1990'lı yıllara kadar mercimek üretiminde dünya pazarına hakim olan Türkiye, günümüzde ithalatçı bir ülke konumuna geldi.

Kırmızı mercimek üretiminin yüzde 86'sı kışlık olarak Güneydoğu Anadolu'da (yoğun olarak Şanlıurfa, Diyarbakır, Mardin, Gaziantep, Adıyaman, Batman ve Şırnak'ta) gerçekleştiriliyor. 2008 mercimek üretimi açısından bugüne dek yaşanan en verimsiz yıl oldu. 2007–2008 üretim yılında Güneydoğu'da normalden yüzde 70 daha az düşen yağışlar, kırmızı mercimekte yüzde 78 oranında üretim düşüşüne yol açtı.

Bu durumda 2008 yılı kırmızı mercimek rekoltesi 110 bin ton dolayında gerçekleşecektir. Önceki yıllarda iç tüketimin 340 bin ton dolayında olduğu dikkate alındığında, üretimin iç tüketime yetecek düzeyde olmayacağı anlaşılmaktadır. Nitekim TMO'ya, 4 Temmuz 2008 tarihli Resmi Gazete'de yayımlanan 2008/13833 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla gümrük vergisiz 100 bin ton kırmızı mercimek ithalat yapma izni verilmiş; söz konusu Karar çerçevesinde 45 bin ton kırmızı mercimek ithal edilmiştir.

TMO buğday için müdahale fiyatı açıklamadı

Türkiye'nin yıllık buğday üretim ortalaması 20, tüketimi ise 18 milyon ton dolayında. Yaşanan kuraklık nedeniyle buğday rekoltesi 2007'de 17,2 milyon tona geriledi; 2008 yılında ise 17,8 milyon ton olarak tahmin ediliyor. Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) geçen yıl piyasanın çok altında bir fiyat açıkladığı için buğday alamadı.

Üstelik dünya piyasalarında buğdayın tonu 200 dolarken yaşanan krizi göremedi ve 500 dolardan buğday ithal etmek zorunda kaldı. 1938'den bu yana savaş ve kriz dönemlerinde bile her yıl buğday için alım fiyatı açıklayan TMO ilk kez bu yıl fiyat açıklamadı. Tarım ve Köyişleri Bakanı Mehdi Eker' “Fiyatların düşmemesi için hububat alım fiyatlarını açıklamıyoruz” diyor; ancak TMO'nun hasat döneminde ithalat yaparak üreticiyi zarara uğrattığını unutuyor.

Arpa ihracatçısı Türkiye artık ithalatçı ülke

Türkiye arpa üretiminde AB, Rusya, Ukrayna, Kanada ve Avustralya'dan sonra 6. sırada yer alıyor. 2000'li yıllara dek arpa ihraç eden Türkiye, uygulanan yanlış politikalar nedeniyle arpa ithal eder hale geldi. 2005 ve 2006 yıllarında 9,5 milyon ton olan üretim, kuraklığın da etkisiyle 2007'de 7,3; 2008'de ise 5,9 milyon tona geriledi. Türkiye'de buğdaydan sonra en fazla ekimi yapılan hububat olan arpa yem sanayiin en önemli girdilerinden birisi ve dolayısıyla hayvancılık açısından yaşamsal öneme sahip. Bu nedenle Türkiye önümüzdeki yıl önemli miktarda arpa ithal etmek durumunda kalacaktır.

Pamukta ekim alanları daralıyor

1980'li yıllara kadar pamuk ihracatçısı olan Türkiye, artık ithalat ülkesi oldu; yıllık 1 milyon tonluk ithalatı ile Çin'den sonra ikinci sırada yer alıyor. Kuraklığın etkisiyle son iki yılda pamuk üretimindeki gerileme yüzde 24'ü buldu.

Bundan 10 yıl önce pamuk denildiğinde akla gelen yerler arasında olan Amik Ovası'nda girdi fiyatlarına yapılan zamlar, su sıkıntısı ve ürünün para etmemesi nedeniyle yaklaşık 100 bin hektarlık pamuk ekim alanları 63 bin hektara düştü, pamuktan istediği geliri sağlayamayan çiftçi buğday ekimine yöneldi. Ege'de geçen yıl 120 bin hektar olarak gerçekleşen pamuk ekili alanlar bu yıl 74 bin hektara geriledi. Ege'de pamuk yerine başta mısır olmak üzere domates, ayçiçeği, yonca ve biber tercih ekimi yapılıyor.

Pamuk üretimdeki gerilemenin Ege'de yüzde 20–25, Çukurova'da yüzde 40, Güneydoğu Anadolu'da ise kuraklığın da etkisiyle yüzde 40–45'i bulacağı ve ithalatın 1 milyon tonun üzerine çıkacağını tahmin ediliyor.

Fındık fiyatları kasıtlı olarak geç açıklandı

Fındık özellikle Ordu ve Giresun illerinin ekonomisine yön veriyor, bu iller için ekmek, emek, alınteri, yani her şey demek. Dünya fındık üretimin ve ihracatının dörtte üçünü tek başına gerçekleştiren Türkiye, 2008'de yüksek rekolte sorunuyla karşı karşıya kaldı. TÜİK'e göre üretim 769 bin ton dolayında gerçekleşti. Hükümet, 2006 ve 2007'de Fiskobirlik'i devre dışı bırakarak asıl görevi hububat piyasasını düzenlemek olan Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO)'ne fındık alımı yaptırdı. Hükümetin yağlık kararnamesi çıkarmasına karşın TMO yeni sezona 300 bin ton stokla girdi.

2007 seçim yılı olduğu için hükümet fındığa enflasyonun üzerinde (yüzde 29'luk) bir artışla 5 YTL fiyat verdi. Fındık hasadı 1 Ağustos'ta başladı. Ancak hükümet fındık fiyatını bir ay gecikmeli olarak, tüccarı ve ihracatçıyı memnun edecek şekilde açıkladı. İktidar böylelikle fındık üreticilerinin refahı yerine yerli ve yabancı tarım-gıda şirketlerinin beklentilerini tercih etti. Üreticinin satın aldığı birçok malın fiyatının artmasına karşın, fındık fiyatları 200'te göre yüzde 20–25 oranında geriledi, üretici ürününü çaresizlikten yok pahasına sattı.

Karadeniz'de çay üretimi tehlikede

2007 verilerine göre Türkiye'de çay üretimi 766 bin dekarlık alanda 204 bin üretici tarafından yapılıyor. Yılda ortalama 1,1–1,2 milyon ton yaş çaydan 200–220 bin ton kuru çay elde ediliyor. Önemli bölümü 1938'de kurulan çay bahçelerinin ekonomik ömrü 65-70 yıl dolayında. Bu nedenle çaylıkların en az yarısının yeniden oluşturulması gerekiyor, ancak yenileme için gerekli olan kaynak milyar YTL.

Öte yandan, AB Müktesebatının Üstlenilmesine İlişkin 2008 Yılı Ulusal Programı'na göre “Devlet, özelleştirme vizyonu çerçevesinde önümüzdeki dönemde, et-balık ürünleri piyasası, şeker, tütün ve çay ürünlerinin işlenmesi alanlarından tamamen çekilecektir”. ÇAYKUR'un özelleştirilmesi halinde yaşanacak durum çayın tümüyle değersizleşmesi ve üreticinin çayını toplamaktan bile vazgeçmesi olacaktır. Sermaye daha çok kar ve ucuz emekten yanadır. Bu durumda işçilik maliyeti daha düşük ülkelerden çay getirip Türkiye'de pazarlamak daha mantıklı olacaktır. Böylelikle Karadeniz'de çay tarım ve sanayi bitirilecek; kendi insanımızdan esirgenen kaynaklar çokuluslu çay tekellerine akıtılacak; çay üreticisine ise yoksulluk ve göç yolları kalacaktır.

Tütün üreticiliğinde yıkım

2001 yılında çıkarılan Tütün Kanunu hükümleri gereğince TEKEL'in destekleme alımlarından çekilmesi ve sözleşmeli üretime geçilmesi tütüncülük için yıkım oldu. Dünyanın en kaliteli şark tütününü üreten Türkiye çiftçisi üretimden hızla uzaklaştı. 2002–2007 döneminde ekici sayısı 410 binden 180 bine, ekim alanı 195 bin hektardan 140 bin hektara, üretim de 163 bin tondan 75 bin tona geriledi.

Çokuluslu sigara şirketleri fabrikalarını Ege Bölgesi'nde kurdular, ancak üretimlerinde yerli tütün yerine ithal tütün kullanıyorlar. Son 10 yıllık ortalamalara göre yılda 60 bin ton tütün ithal ediliyor ve 260 milyon dolar yabancı ülkelerin üreticilerine aktarılıyor.

TEKEL'in özelleştirilmesiyle birlikte tütün üretimi politikasını artık çokuluslu sigara şirketleri belirleyecek; on binlerce tütün ekicisi ise bunların insafına terk edilecektir. Dışarıya kar transferi ise bu yağmanın başka bir yönünü oluşturacaktır.

Özelleştirilme süreci TEKEL'in pazarını bitirdi

1999 yılında TEKEL'in sigara pazarında yüzde 70 olan payı 2003 yılında yüzde 55'e düştü, kuruluşun özelleştirilmesi sürecinin başladığı bu dönemden sonra kaybı hızlandı. TEKEL'in pazarda 1997–2003 yılları arasındaki kaybı yüzde 16 düzeyindedir. 2004–2006 dönemi değerlendirildiğinde ise, iki yıl içerisinde yaklaşık yüzde 11 oranında pazar payı kaybettiği görülmektedir. TEKEL'in pazar payı kaybı, pazara yeni giren kuruluşlar kadar mevcut rakiplerinden özellikle Philip Morris lehine sonuçlandı. 2004 yılında TEKEL pazarda hala lider konumdayken, bu yıldan sonra Philip Morris lider konuma geçti. 2007 yılında TEKEL'in payı yüzde 31 dolayında idi.

TEKEL'in sigara pazarındaki payının düşmesine paralel bir gelişme de şark tipi sigaraların pazardaki paylarının hızla gerilemesi oldu. Şark tipi sigaraların toplam pazardaki payları, Amerikan harmanlı sigaraların pazara girmelerinden itibaren düşmekle birlikte 2004 yılı öncesine kadar yüzde 35–40 aralığında istikrarlı bir pazar payını korudular. Ancak, bu pay 2004'te yüzde 22'ye, 2005'te yüzde 14'e ve 2007 yılında yüzde 9'a geriledi.

TEKEL sigara İngilizlere satıldı, yerli tütün tta'ya kaldı

146 yıllık bir geçmişe sahip olan TEKEL (Tütün, Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol İşletmeleri Genel Müdürlüğü), 5 Şubat 2001 tarihinde Özelleştirme Yüksek Kurulu kararı ile özelleştirme kapsam ve programına alınarak 1 Ocak 2003'te sigara ve alkollü içkiler birimi şeklinde yeniden yapılandırıldı.

TEKEL'in bağlı ortaklığı olan Sigara Sanayii İşletmeleri için biri blok satış, diğeri de varlık satışı yöntemi olmak üzere daha önce iki kez ihale açılmış, ancak sonuç alınamamıştı. Özelleştirme İdaresi'nin (ÖİB) TEKEL Sigara için 24 Ekim 2003'te “blok hisse satış” yöntemiyle açtığı ilk ihalede Japan Tobacco'nun verdiği 1 milyar 150 milyon dolarlık en yüksek teklif yetersiz bulunmuş ve ihale iptal edilmişti. 13 Aralık 2004'te “varlık satışı” yöntemiyle açılan ihalede ise son teklif verme süresi 8 Nisan 2005 tarihine kadar uzatılmasına karşın hiç teklif gelmemişti.

TEKEL'e ait üretilen sigara markalarıyla birlikte sigara fabrikaları ve taşınmazların, “varlık satışı” yöntemiyle özelleştirilmesine ilişkin üçüncü ihale, 22 Şubat 2008 tarihinde yapıldı; şirket hisselerinin 1 milyar 720 milyon dolar peşin bedelle en yüksek teklifi veren British American Tobacco'ya (BAT) satılmasına karar verilerek hisse devri 24 Haziran 2008 tarihinde gerçekleştirildi. 

Şirket ile BAT arasında imzalanan sözleşme uyarınca, özelleştirme ve devre konu olan markalarla "TEKEL" logosunun 24 Aralık 2008 tarihinden itibaren ürün/mal/tabela üzerinde kullanılmaması kabul edildi. Bu çerçevede şirketin yeni logosu ve işletme adı "TTA" olarak değiştirildi. Böylelikle tütünde son yerli kale olan TEKEL'in BAT'a satılmasıyla 2008'de sektörün tümü yabancı şirketlere devredilmiş oldu.

AKP: Devletin tarım işletmesi kurması doğru değil

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı'nın 2002–2008 dönemine ilişkin faaliyetlerinin anlatıldığı dokümanda; verimliliğini yitiren bazı Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TİGEM) işletmelerinin kiralama yoluyla özel sektöre açıldığı; son 4 yılda 13 işletmenin (toplam TİGEM arazisinin yüzde 4'ü) kiraya verildiği belirtiliyor.

Özelleştirme İdaresi Başkanı (ÖİB) Metin Kilci, özellikle tarım sektöründeki kuruluşların özelleştirilmesi gerektiğini, devletin tarım işletmesi kurarak, tarımı desteklemesinin doğru ve kabul gören bir yöntem olmadığını açıklıyor. Bu açıklamanın ardından TBMM Tarım, Orman ve Köyişleri Komisyonu Başkanı ve AKP Adana Milletvekili Vahit Kirişçi, TİGEM arazilerini kiralayan özel sektör şirketlerinin, bu alanları değerlendirmeleri ve taahhütlerini yerine getirmeleriyle ilgili bazı eksikliklerin olduğunu; bu konuda bir yasal düzenlemeyi gündeme getireceklerini belirtiyor.

TİGEM'ler özellikle küçük ve orta ölçekli çiftçilere çağdaş tarım uygulamalarını göstermek; onlara tohumluk, damızlık hayvan, fide-fidan gibi girdileri sağlamak amacıyla kurulmuşlardır. Günümüzde tarımın tohumluk ve damızlık gereksinimini karşılayan en önemli kuruluşlar olup; sertifikalı hububat tohumluğunun yüzde 80′ini, yem bitkileri tohumluğunun yüzde 75′ini, damızlık hayvan gereksiniminin yüzde 10′unu karşılamaktadırlar. Bunların özelleştirilmesi, çiftçiyi çokuluslu şirketler ve onların yerli ortaklarının insafına tek etmek anlamına gelmektedir. (NO/TK)