Dimitri Gutas'ı Kim Hatırlar? Lukas Yok, İhtiyar Balıkçı Duba da Yok Artık

Akillas Millas'ın, "Heybeliada, Halki, Dimonisos" adlı dev eseri, ilk yayınından 35 yıl sonra, 5 yıl süren hazırlık sonunda tekrar Adalı Yayınları'ndan çıktı.

Heybeliada'ya tarihi kimliğini veren insanlarını, mahallelerini, sokaklarını, evlerini ve manastırlarını titiz araştırmacı kimliğiyle bir araya getiren Millas'ın eseri, bu küçük ada için temel kaynak niteliği taşıyor.

Kitap ilk kez, Yunanca olarak 1986'da Yunanistan'da yayımlanmıştı. Arşivini sürekli zenginlenleştiren Akillas Millas, yeni resim, kartpostal, gravür ve belgeleri toplamaya ve yitip gitmekte olan her şeyin çizimini yapmaya devam etti. Kitap, Türkçe basım için yeniden yazıldı, yeni görsel malzemelerle zenginleştirildi.

1000'e yakın görsel malzeme içeren kitabın yazarı Akillas Millas ile kitap üzerine sorularımızı yanıtladı. Millas, "O eski güzel günleri" ve "Rumların zamanındaki" Halki'yi anlattı. 

"Gidenleri saymaktan bıkmıştım"

Kitabı 35 yıl önce, Türkiye'den ayrılıp Atina'ya yerleştikten sadece 4 yıl sonra kaleme aldınız ve yayımladınız. Daha önce böyle bir deneyiminiz ya da çabanız yoktu? Dönüşün ardından nasıl bir duyguyla giriştiniz bu işe?

Haklısınız. Benimki gönüllü bir gidiş, terkediş olmadı. Hâlâ gözüm geride. Genç olsam, şimdilerde de dönerdim derim hep. O günler, yani 40 yıl öncesi Atina'daki ilk günlerim tam bir travmaydı. Çocukluğumu, gençliğimi, dostlarımı, sevdiğim coğrafyayı arkamda bırakıp gelmiştik Niki ile. Ama çaresizdik. Bir söyleşide söylediğim gibi, "Benim yaşadığım yıllarda İstanbul'un 1,5 milyon nüfusu vardı ve bunun 150 bini Rumdu. Şimdi neredeyse 20 milyon kişi var, ama toplamda 1500 Rum kaldı. Gidenleri seyretmekten bıktım ve ben de 1980 sonrasında İstanbul'dan ayrıldım, Atina'ya yerleştim. Gelenleri saymak daha kolay imiş.

Kitapta ne anlatmaya çalıştınız?

Bu kitabımın sayfalarında, "haritadaki bir noktayı", Marmara denizinin küçücük bir adasını, özellikle topraklarında uzun asırlar boyunca kendi evindeymiş gibi barınmış bir toplumun yaşamında doruk noktasını oluşturan, 19. yüzyılın sonlarına denk düşen resmini çizerek, bilhassa onu çok az tanıyan günlerimizin Helen dünyasına sunmak istedim. Yıldan yıla, günden güne yok olmasına tanıklık ettiğim, yarınları olmayan, nesli adeta tükenmiş talihsiz bir toplumun, geçmişteki unutulmuş, kaygısız ve mutlu günlerinin kalıntılarıyla canlandırmaya, hayata geçirmeye çalıştım.

"Şu anda Heybelili Rumlar yirmi bile değilmiş"

Nasıl bir çalışma yaptınız kitap için? Hangi kaynaklardan ya da malzemelerden yararlandınız?

Veriler iki esas aşamada toplandı. 1972 yazı Ada'da geçirmiş olduğum ilk yazdı ve benim doğrudan Heybeliada ve onun sakinleriyle, sıkça kendilerinden "Halki'nin eski insanları" olarak söz edeceğim yerli ada halkı ile yakinen tanışmamın başlangıcı oldu.
Başka bir vesile ile kabullendiğim gibi Heybeliada'yı oldukça geç tanımış olduğum bir gerçektir. Adanın zengin geçmişi ile hiç ilgilenmemiş, tarihini hiç bilmezdim. O zamana kadar, küçüklüğünden beri yazlarını Büyükada'da geçiren bir ailenin ferdiydim.

Heybeli'de İstanbul'daki yaşamımın son sekiz yazını geçirecektim. Yemyeşil tepelerine tırmanarak, çamlıklarında patikalarında gezerek, kayalıklarına, sahil ve sularına dalarak, yazları kışları ile insanları ile adayı tanıdım. O sekiz yıl, çevremde görmekte olduklarımın bir çoğunun birkaç yıl içinde yitip gideceği bilinci içinde, hep nostalji, sevgi ve bir borçluluk duygusu ile yaşandı. Beni anıları, yaşamlarının kanıtları ile bu yazışmalara teşvik eden, yüreklendiren eski Heybeliadalıların çoğu bugün yok artık. Adayı o çok eskilerde şenlendiren, rengine renk katan, o eski farklılığını oluşturan hususlar çoktan yok olmuş, ne kaldıysa unutulmaya, yok olmaya mahkumdu. Benim doğmuş olduğum günlerde, dendiğine göre, yazlı kışlı adada yaşayan Rumların sayısı ikibini geçmekte idi. Evliya Çelebi'nin bize anlattığı o eski reisler, varlıklı karavokiri ve ığrıpçılar çoktan masal oldu. Şu anda adada yazlı kışlı yaşayan, doğma büyüme Heybelili Rumlar yirmi bile değilmiş.

"Önemli bir ada arşivi bir araya getirilmiş oldu"

Anıları ile kitabımın sayfalarını zenginleştiren Dimitri Gutas'ı kim hatırlar artık? Gutas çoktan unutuldu. Gutas gitti, evi yarı çökmüş cumbaları, çürük furuşları ile, adanın en eski evi olarak, hala ayakta, hâlâ direniyor. Ancak bu harap evin bir zamanlar Gutas'ın evi olduğunu kim bilir ki bugün? Kim kaldı ki komşularından? Lukas yok, İulios yok, Annika'nın evlenmemiş, evde kalmış kızları da yok, ihtiyar balıkçı Duba da yok. Çoktan gitti bunlar.

Gençlik yıllarındaki adayı, insanlarını ve de hatıralarını ciltlenmiş kalın bir defterin sayfalarına kendi kalemi ile ölümsüzleştiren Dimitri Zervudakis de çoktan gitmiş. Adasından uzak, Atina'da, ebedi yolculuğuna çıkacaktı.
Adanın bir başka asırlık çınarı, Pandeli Hasanaki, beni herkesten çok teşvik eden olmuştu şüphesiz. 1905 senesi, Hellen Ticaret Mektebi mezunlarından, tek mütevelli olarak uzun yıllar Rum cemaatinin heyetlerinde bulunmuş, ada yakın geçmişinin bir başka canlı tarihi idi. Son derece yöntemli, düzgün bir biçimde adanın her köşesini yeniden hayat verir şekilde anlatırdı. Hiç kuşkusuz bu monografi ona çok şey borçlu. Topografik çizimlerin çoğu adada, onun anlatılarına, onun belleğine dayanılarak resmoldu.
Eleni Kapetanidu, Pandeli Hasanaki'nin yeğeni idi. Doğma büyüme başka bir Heybeli aşığı; eski Kaçivelakilerin sülalesinden. Aile evleri eski Kürkçü, sonraki adı ile Kürekçi Bahri Sokağının aralığında idi. Evin bodrum katında Hellen Ticaret Okulu müdürü Lianopulos'un şahsi eşyalarından ne kaldıysa, ciltlenmiş kitapları, okul özel defterleri, mektuplar, resimler, fotoğraflar, aralarında Ticaret okulunun nadir taş baskıları; botanik, fizik, kimya ders kitapları...

Kitaptaki Akillas Millas çizimlerinden biri: 1925 yangınından önce Aya Nikola Kilisesi civarı ile Lonca dükkan ve evleri.

Heybeli'de geçirdiğim bu yıllar zarfında, adanın yakın ve uzak tarihi ile ile ilgili gravür, eski fotoğraf, özellikle belgeler ve basılı malzemeden oluşan önemli bir ada arşivi bir araya getirilmiş oldu. Bu arada eski ada ahşap ev ve köşklerin fotoğraflarını çekmeye gayret ettim. Zamanın aşındırdığı, terk edilmiş ya da betonlaşmış, sonraları yapılan bilinçsiz müdahale ve ilavelerle mimari estetikleri kabul edilemez biçimde bozulmuş olanları çizerek, hiç değilse kalemle restore etmeye çaba gösterdim.

"Ulaşılamayan kaynaklar var"

Ulaşamadığınız kimi kaynaklardan da söz ediyorsunuz...

Evet. Bütün gayretlerime rağmen tüm kaynaklara ulaşamadığımı kaydetmek isterim. Adanın tarihi açısından son derece önemli olduğu söylenen Ada İhtiyar Meclisinin "çok eski" bir kodeksini bulamadım. Bu belgenin hâlâ (1984) Heybeli'de bir yerlerde olduğuna inanıyorum. Şair İlias Tantalidis'in ada anılarını kaydetmiş olduğu bir "not defteri" Aya Yorgi Uçurum Manastırı'nda bulunamadı. Muhtemelen, Kamariotissa ve Aya Triada'nın belge ve el yazmaları ile beraber Fener Patrikhanesi'ne taşınmıştır. Araştıramadım. Bu gibi belgelerden yapılan alıntılar Lianopulos, Meksis ve Murunakis'in eski kayıtlarından kaynaklanmaktadır.
Ancak o günlerde Heybeli'de hâlâ yaşayan bazı kişilerin, doğup büyüdükleri bu adaya duydukları sevda ile adanın tarihi ile ilgili paha biçilmez bilgileri içeren küçük arşivler oluşturmuş olduklarını belirtmek isterim. Çoğu hiç duraksamadan bana bu arşivlerini açtılar. Ama, sağlıksız haleti ruhiye ile, ailesinin göçmüş gitmiş büyüklerine ait tek bir fotoğraf bile göstermekten çekinenler olmadı değil. Şurası muhakkak ki, o günlerde Heybeli'deki çekmecelerde kilitli kalmış, unutulmuş, buna benzer daha ne kadar bilgi ve belge saklanmaktaydı.

Sultan Reşat, Bahriye mektebinin mezuniyet töreni ziyaretinde.

"Halki'den geriye ne kaldı?"

Kitap hangi bölümlerden oluşuyor?

Kitabın üç ana bölümünden ilki Heybeli'nin coğrafya ve tarihteki yerini kapsamakta, yabancı seyyah ve ziyaretçilerin anlatımları, özellikle 19'uncu yüzyılın ikinci yarısında adanın yerli ve yazlıkçı Rum toplumunun entelektüel ve toplumsal açıdan en parlak dönemindeki çok yönlü yaşamı ve etkinliklerini içeriyor.

Bu ada topluluğunun kaderini tayin eden olayların, İstanbul Rumlarının da kaderini belirleyen gelişmelerin genel çerçevesi ile doğrudan bağlantılı olması doğaldı. Dolayısıyla, o olaylara sık sık dönüşler yaparak gerçeğe mümkün olduğunca yakın bir resim sunulmaya gayret edildi.

Akillas Millas kitabında, Heybeliada'nın bir bölümü yitip gitmiş evlerini mahalle ve sokaklarını, bahçe kapıları ve mezar taşlarına kadar yaptığı yüzlerce çizime de yer verdi. Bunlardan biri: Galenzadika Mahallesi'nden Livadakia'ya doğru tırmanan yokuşun solunda Vorya, sağda Gacani evi, aralarında Papakalos'un Rum Cemaati'ne vakfettiği köşk.

İkinci bölüm sık sık daha da gerilere, "eski güzel günlere" dönüşlerle o dönemi kayıt altına almak ve o hep sordukları "Rumların zamanındaki" Halki'den geriye ne kaldığını göstermek için yapılan zaman ve mekân içinde bir yolculuğu içeriyor.
Son bölüm ise Schlumberger'in deyimi ile "Heybeli'nin gururu" olan manastır ve inzivahanelere ayrıldı. Büyük okullara ev sahipliği yapan bu din ve kültür merkezleri, etkinlikleri ve yaydıkları ışık ile Heybeliada'nın yakın tarihinde, sanırım, parlak bir dönemi oluşturmuştur.

İki kısa bölüm diğerlerini tamamlayarak birbirine bağlıyor. Bunlardan biri Ada Rum cemaatinin iç örgütlenmesi, ikincisi ise Heybeli'nin insanları, reisleri ve karavokirileri ile küçük balıkçı topluluğu, onların kültürleri, adetleri, efsaneleri ve gelenekleriyle ilgili.
Kitapta yer alan görsel malzemeler -haritalar, çizimler, fotoğraflar, gravürler vb-eğer ayrıca bir referans yoksa benim kişisel arşivimden kullanıldı. Fotoğraf ve diğer görsel malzemeleri vererek boşlukları dolduran herkese teşekkürlerimi sunuyorum. (HB/AÖ)

Manşet görseli: 20. yüzyıl başlarında sahil doldurulmadan evvel vapur iskelesinden Heybeli'nin görünüşü. Solda Débarcadère
Gazinosu'nun terası, en sağda Tsikaimis Gazinosu'nun bitişiğinde Kamara Meydanı ve Madeleni Köşkü.