Bir "yeni" habercilik başlığı: Basında ölülere yönelik şiddetin yeri

Aydın Engin
Neye ne diyeceksin

Bir tanıklığım bu toplantı için anlamlı olacaktır. Şimdi bakın 1999 sonbaharında gazetelerin sahiplerini yöneticilerini değil, yayın yönetmenlerini değil sahiplerini Ankara'ya çağırdı o dönemin 28 Şubatçı generalleri. Çankaya'da bir toplantıya, brifinge katıldılar. Birifing de değil. Bir şeyler tebliğ edildi onlara. Tebliğin yazılı olarak verilmeyeceğini, e-posta vs. yoluyla haberleşilmeyeceğini belirttiler. Bazı hazırlanmış notlar verildi.

Dediler ki "Bundan sonra haberlerinizde PKK militanı demeyeceksiniz. Onun yerine teröristler diyeceksiniz". İki, "PeKeKe demeyeceksiniz PeKaKa diyeceksiniz". "Bundan sonra PKK'lılar öldürülecek, ölü ele geçirilecek, etkisiz hale getirilecek. Korucular ölecek, polisler ve askerler şehit olacak, bu mutlaka böyle kullanılacak bunun dışında bir şey istemiyoruz".

Ve bu uygulandı. O sırada ben Cumhuriyet gazetesindeydim. Cumhuriyet'te "adam" yetişmediği için olsa gerek veya haber merkezindeki genç arkadaşlarıma güvendikleri için olsa gerek muhasebe müdürü, idare müdürü hatta arabalara, otomobillere bakan idarigörevli bir arkadaşla o zamanki tekniğe göre pikaj masasının arkasında da durup "bak burada militan yazıyor PKK militanları yazıyor" diyerek onun değişmesini sağlıyorlardı.

Yani bir çeşit gönüllü siyasi komiserlik yaptılar. Aynı şekilde bu uygulandı. Hürriyette bunu uygulamayan bir genç arkadaş çok sert uyarıldı. "Kapının önüne mi konulacaksın ya da bunda ısrar mı edeceksin" diye. O da bize gelip "Cumhuriyet'te yayınlasanıza abi" dedi. Haber yaptık ama yayınlanmadı.

Bunlar sürpriz değil. Ben inatlaşmak için kendi yazdığım köşede PKK inatla kullandım. Ben dedim "Türkiye'de sıradan bir okulda okudum ve o ilkokulda o harf KE diye okunur KA diye değil. Kolejlerde okuyan arkadaşlar farklı alışkanlıkları olabilir ama ben bunu PEKEKE diye biliyorum.

Son bir hatırlatma tanıklık daha yapayım. Sanırım 1982 ben yurtdışındaydım o sırada. Falkland Savaşı. Arjantin'in doğal coğrafi uzantısı olan Falkland adaları İngiliz egemenliği altındaydı. Arjantin generalleri faşist generaller, darbeci generaller oraya el koyarak içeriye "biz ne kahramanız" diye bir mesaj vermek istediler.

İngiltere bu konuda çok hassastır toprak kaybedecek gibi oldu. O olayı aktaran BBC muhabiri haberinde Arjantin kuvvetlerini "düşman kuvvetler" İngiliz birliklerini de "bizimkiler" diye tanımladı. Arjantin askerleri, birlikleri, bugün atıyorum "65 kayıp verdiler" dedi ama İngiltere'deki kayıpları Türkçeye biraz serbest çevirirsek sayılı ifade eden bir terimle bizim şehitlik gibi adeta "vatanları için can verdiler" diye aktardı. Günahları da çoktur ama bazı konularda titiz ve örnek alınması gereken bir kuruldur, bağımsızdır. BBC o haberciyi işten çıkardı.

Yani bu "ölü ele geçirildi", "PKAKA şehit oldu", "bebek katili" gibi terimler sanıldığı gibi gazetelerde çalışanların ideolojik tercihleri yüzünden değil tam tersine Ankara'dan o güçlü 28 Şubatçı generallere açık kesin ve tartışılmaz talimatlarıyla medyaya girildi.

Sonradan da bu ana akın medyada alışkanlık haline geldi. O alışkanlık ana akın medyada sayılmayacak ve tutumu itibariyle demokrat yayınlar olarak görülmesi gereken yayınlarda da alışkanlıktan dolayı, arada sırada bazen de sık sık, bu talimatlara uygun terimler kullanılıyor ama kaynağının gazeteciler olmadığını, onlara masum demiyorum ama gazeteciler kendi kafalarında uydurmadılar. Böylesine bir devlet talimatı uygulandı.

Zozan Pehlivan
Barajlar gömülen mezarlıklarlar 

Baraj altında kalan köy mezarlıkları
Başından beri oturtulan bağlamın biraz dışında bir sorum olacak. Şimdi bir 30 yıllık ya da 40 yıllık iç savaş tartışması ve onun şiddet ve bedene yönelik ölü bedene yönelik olan şiddet vardı da.

Ben biraz bu tartışmayı acaba daha da genişletmek mümkün mü? Yani, örneğin barajlar altında kalan köy mezarlıkları için ne düşünürler acaba panelistler? Yani bir kaç gündür GAP havzası üzerinde inşa edilen barajlarla ilgili biraz okuma yapıyorum. Gördüğüm kadarıyla sadece köylerin tarım arazileri değil aynı zamanda mezarlıklar da baraj sularına gömülmüş durumda.

Yani bu 1960ların ilk yarısından itibaren bu güne kadar devam eden bir süreç. Bunu acaba nasıl değerlendiriyorsunuz? Arada bir geçişkenlik mi kurmak lazım? Yani şiddet sadece savaş yoluyla yani savaş yoluyla derken hani kitlesel bir şey üzerinden devletin işte o ceberut ve şiddet uygulama kapasitesini elinde bulundurarak uyguladığı şiddet üzerinden mi okuma yapmak zorundayız?

Yoksa aslında bu barajlar üzerinden de bir değerlendirme yapmak mümkün mü? Yaparsanız nasıl bir ayrım yapmak lazım?

Ali Duran Topuz
Mezarlar neden saklanır?

Bu barajlar döneminde sembolik olarak bazı yerlerde mezarlar taşındı. Nispeten dinsel olarak duygularını ifade edebilen bölgelerdeki insanları ve oralardaki dinsel boyuttaki örgütlenmeleri kırmamak üzere böyle gösteriler düzenlendi. Ama pratikte sadece barajlar değil yol ve başka kamusal inşaat faaliyetleri Kürdistan'da ilk olarak mezarlar üzerinden geçti.

Kısa öyküleri topladığım Kürtçe kitabımda bir öyküm buna ilişkindir. Köye yol gelmesi gerekir yolu mezarlar üzerinden geçirirler. Köylüler uğraşır, didinir ve dinletemezler.

Çünkü karşılarında işi yapmak üzere gelmiş bir mühendis başı ve onun işini yapması için yardımcı olan Jandarmalardan başka konuşacakları başka kimsede yoktur. Dozerler zaten mezarlığa dayanınca neyin ne olduğunu anlayacak hale gelirler.

Burada kimi zaman planın doğası gereği total bir karar vererek, kimi zaman tekil bireysel biçimde göre göre, bile bile hafıza mekânlarına ve bireyin var oluşunun bir parçası olan, o var oluşu var eden öğelerin içinde yer alan doğal kültürel miras niteliğindeki yerlere yönelik disiplinli ve saldırgan bir strateji olduğunu düşünüyorum.

Bunun ölülere yönelik saldırının, saygısızlığın bir kısmıyla ilgisi var. Tamamıyla değil. Çünkü ölülere yönelik saldırının bir kısmı örneğin kalanlara yönelik bir tehdittir. Ama mezar yerlerinin tarihsel yerlerin, köylerinin su altında bırakılması bir tehdit değil hafıza kaybıdır. Bu da yine ölümle bağlantılı kaybetmeyle paralel, yani ölenlerin kaybedilmesiyle paralel bir yan taşır. Onunla birlikte düşünmek gerekir.

Örneğin biz Seyit Rıza'nın mezarının yerini bilmiyoruz. Ali Şer ve Zarife'nin mezarlarının yerini bilmiyoruz. Şeyh Said'in mezarının yerini bilmiyoruz. Hatta hani bir Kürtlük ve Kürdistan mücadelesi vermemiş, veriyor görülmemesine rağmen Said-i Nursi'nin de yerini bilmiyoruz.

Bunun dışında 12 Eylül'de çok sayıda Sosyalist devrimcinin mezarlarının yerini bilmiyoruz. 90larda çok sayıda sadece çatışmada öldürülen militanlar, gerillalar değil bir kısmı çocuk olan, bir kısmı yaşlı olan Kürdün de yerini bilmiyoruz.

Amerikalıların Bin Ladin'e yaptılkları da mezar saklamaya örnektir. Kanunu Sultan Süleyman da İsmail Maşuki'ye yapmıştı. Eğer mezar yeri belli olursa insanlar için bir ziyaret zaten mezarla ziyaret aynı kökten gelir.

Bir toplaşma bir buluşma bir saygı oluşturmaya yani hafızayı ve varlığın verdiği gücünü sürdürecek bir mekân oluşur. Bu yüzden bunlar yok edilirler. İşte bu mezar yerlerinin, Hasankeyf'in toptan yok edilmesi dâhil olmak üzere o büyük barajların su altında kaldığı büyük yerlerde bu türden bir hafızayı canlı tutacak, diri tutacak bir sembole dönüşse de dönüşmese de bu potansiyeli taşısa da taşıması da ölülere yönelik bazı uygulamalara parallelik tuttuğunu düşünüyorum.

Hişyar Özsoy
Herkese açık bir inisiyatif

Kamusal alanda nasıl görünür kılacağız bu meseleyi? Zozan'ın açtığı konuya ben de değineyim. Burada bugün yoğunlukla Kürtlerin cenazelerine yönelik durumlar tartışıldı ama Türkiye'de Anadolu'da, Kürdistan'da mezarına ölüsüne mezarlığın hatırasına hakaret edildiğini, bunların şiddete uğradığını düşünen herkese açık olan bir inisiyatif.

Kimliklerine bakmayacağız dedik yani bu bazen bir "hainler mezarlığına gömülen birisi" olabilir bazen "kimsesizler mezarlığına gömülen bir Trans" cenazesi olabilir. Sözüm ona namus adına katledilen kadınlar olabilir, bir Kürt gerillası olabilir, bir açlık grevi eylemcisi olabilir, bir ermeni mezarlığı olabilir.

Ömer Faruk Gergerlioğlu vekilimiz bugün Twiter'da bir şey paylaşmıştı: "Van'da TOKİ Ermeni mezarlıkları üzerine inşaatlar yapılıyor." Van'da yine mezarlık üzerine tuvalet yapmalar, Ankara'da Ermeni mezarlıkları yıkmalar...

Yani bu coğrafya bir bütün olarak tırnak içerisinde "makul" görülmeyen yani "Türk, "Müslüman" ve hani egemen olmayan kimliklere kesimlere karşı inanılmaz bir vahşet örgütlemiş.

Dirisine yaptığı gibi, Ali Duran Bey çok güzel söyledi. Diriye yapılan şiddetin hakaretin devamı olarak devam ediyor. Mesela göçmenler var. Göçmen cenazeleri karlar eridikçe mesela sınır boylarında çıkan göçmenler var. 

Beritan Sarya
Mezarsızlaştırma ne demek?

Arkadaşlar devamlı tarihsel boyutuyla hem bunun hukuki boyutuyla hem kadın boyutuyla hem de haklar, devlet boyutuyla açtılar. Önemli bir ek yapmak istiyorum. Ölülere, cenazelere gerçekleştirilen saygısızlık, yapılan uygulamalar aslında insanı insan olmaktan çıkarmayı kapsıyor ve inkârcı bir rejim gerçeği var. Gerçekten ötelediği inkâr ettiği katliamdan geçirdiği bu kesimlerin değerlerine inançlarına hatta mezarlarına kadar saldırıyor. Bu geniş kapsamda sürüyor. Giderek daha da yoğunlaşıyor.

Bugün de çok yoğun bir şekilde sürdürülüyor. Bazı görüntüler yayınlanıyorlar Telegram adreslerinde. Bunların bir kısmı yeni bir kısmı eski bizler basın olarak bunları yayınlamak istemiyoruz. İnsanların haklarına saygıdan dolayı ve şiddeti yeniden üretmemek için.

Ama geçmişi çok çok aşan tarzda bir şiddet uygulanıyor. Cenazeler yakılıyor yine, kafalar kesiliyor. Giderek daha fazla çığırından çıkarılan şiddet var. Yine sadece Türkiye'de değil Suriye'de de bu devam ediyor.

Afrin'de örneğin, 3,5 yıldır işgal altında. Şu ana kadar dört mezarlık tamamen neredeyse yok edildi. İlk bir mezarlık işgal harekâtı sürecinde toplarla vuruldu. Bir mezarlık panzerlerle dümdüz edildi. Hayvan pazarına dönüştürüldü.

Son yakın süreçte, bir buçuk ay önce en fazla iki ay önce ölüler mezarlarından çıkarıldı. Serê Kanîyê'de (Resulayn) sivillerin mezarları açıldı. Sistematik bir politika aslında. Bir yanı da topluma "sen değersizsin, senin hiçbir değerin; yok ne yaşayanın yeri var, ne ölünün var" mesajı veriliyor.

İnisiyatif hakkında/ Derya Aydın

Şu anki çalışmamız aslında Ölüye Saygı ve Adalet İnisiyatifi girişimi. İnisiyatifi kurma çabası yürütüyoruz. O nedenle bütün katılımcıların çalışmaya dâhil olmasının, bu çalışmaya katkısının büyük olacağını belirtmek istiyorum.

Bu çalışmayı yaklaşık bir yıla yakın bir süredir yürütüyoruz. Diyarbakır'da ve İstanbul'da çeşitli toplantılar alındı. Daha sonra pandemiden kaynaklı online toplantılar aldık. Şimdiye kadar inisiyatif içerisinde yer alanlarla geniş katılımlı dört ayrı toplantı aldık. İnisiyatifin içerisinde uzun zamandır bu alanda mücadele yürüten aileler var.

Medeniyetler Beşiğinde Yakınlarını Kaybeden Ailelerle Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği (MEBYA-DER) ve Anadolu Yakınlarını Kaybeden Ailelerle Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği (ANYAKAY-DER) gibi çatışmalarda hayatını kaybeden kişilerin ailelerinin oluşturduğu kurumlar var.

Biliyorsunuz, 1990'lı yıllardan beri, Cumartesi Anneleri ve Barış Anneleri gibi inisiyatifler oluştu, ölülerinin peşine düştü ve ne yazık ki hala ölülerine ulaşmaya çalışıyorlar. İnisiyatifin içerisinde İnsan Hakları Derneği (İHD), Özgürlük için Hukukçular Derneği (ÖHD), Toplum ve Hukuk Araştırmaları Vakfı (TOHAV), gazeteciler, hak savunucuları, hak örgütleri ve akademisyenler yer alıyor.

İnisiyatif bünyesinde bir sekretarya, çeşitli komisyonlar oluşturduk. Arşiv ve Belge Komisyonu birçok kurumca yürütülen çalışmaları ve bu alandaki bilgileri, belgeleri kayıtları ve raporları ortaklaştırmayı amaçlıyor. Hukuk Komisyonu'nda farklı kurumlardan hukukçuların yanı sıra bağımsız hukukçuların da yer almasını istiyoruz.

Basın Komisyonu'nda gazetecileri bir araya getirmek istiyoruz. Basında yer alma biçiminin nasıl olduğu, kamusal alanda nasıl tartışıldığı da önemli. Örgütleme Komisyonu süreci beraber yürütmeyi sağlamak amacıyla oluştu. Panellerimizi takip eden ve inisiyatif çalışmalarına dahil olmak isteyen herkes ayrıca bu komisyonlarda yer alabilir ve çalışmanın bir parçası olabilir.

Panelleri Ölüye Saygı ve Adalet İnisiyatifi'nin çalışmasını örgütlemek ve bu alanda çalışan kesimlere ve kişilere ulaşmak için bir yöntem olarak belirledik. Ayrıca bu süreçte kamusal alanda bu meseleyi konuşmaya başlamanın da bir aracı olarak düşündük.

'Türkiye'de Ölülere Yönelik Şiddet' başlıklı Nisan 2021'de düzenlediğimiz panelde kayıp yakını Ahmet Aslan (Dedim ya; acıları hissedelim), Hişyar Özsoy (Devlet ölümlerin hayatla bağını koparmaya çalışıyor) ve Özgür Sevgi Göral (Zorla kaybetmeler, 9 ülke, şiddet ve mücadele) konuştular. .

Ölülere yönelik şiddetin hukuki boyutu, adli tıp süreçleri, ölülere yönelik şiddetin basında yer alma biçimi, hafıza ile ölüm arasındaki bağ, akademide nekro-politikanın nasıl ele alındığı ve ailelerin deneyimleri gibi konulardaki panellerimizin tarihlerini ve duyurularını paylaşacağız.

Sürecin sonunda, İnisiyatifi açıklayacağımız geniş katılımlı bir toplantı/ konferans örgütlemek istiyoruz. Herkesi çalışmanın parçası olmaya davet ediyoruz.