Covid-19 aşısı: Uzun ince bir yol

Durum gerçekten ciddi. Pandemi her gün binlerce insanın ölümüne neden oluyor. Herkesin hayatı kısıtlandı, insanlar evlerinden çıkamıyor. Psikolojiler bozulmuş, ekonomi dipte, işsizlik ve parasızlık diz boyu. Tek umut aşı. Amaç toplumun büyük bir oranda aşılanarak, toplum bağışıklığının sağlanması ve böylelikle Covid tehlikesinin ortadan kalkması ve insanların normal hayata dönmesi. Aşının geciktiği her bir gün binlerce insanın ölümüne göz yummak demek. Bunun için bilim dünyasının ötesinde politikacılar ve ilaç endüstrisi de aşının en erken dönemde insanların kullanımına odaklanmış durumda.

Covid-19 aşılarına nasıl izin veriliyor?

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) gibi kurumların insanların kullanımına izin vermeleri her aşı ve her ilaçta olduğu gibi Covid-19 aşılarında da faz 1, faz 2 ve faz 3 çalışmasını başarı ile tamamlamalarına bağlı (1,2). Faz 1 ve faz 2 çalışmaları ufak ölçekli ve insanlarda bağışıklık sistemini uyarıp uyarmadığına bakılırken faz 3 çalışması zor, pahalı ve zaman alıcı (3).

Yüzlerce aşıdan şu ana kadar sadece ikisinin (Pfizer/BioNtech ve Moderna) faz 3 çalışmalarında ciddi bir yol katedilmiş ve acil kullanım izinleri alınmış durumda (4,5). Diğer aşılarda böyle bir şey yok. Faz 3 çalışmalara on binlerce denek katılıyor. Pfizer/BioNtech Covid aşısının faz 3 çalışmasına 43,448 denek, Moderna'nın çalışmasına ise 30,420 denek katılmış (5,6). Bu çalışmalar birçok ülkenin, her ülkede de birçok hastanenin katılımı ile gerçekleşiyor. Faz 3 çalışmalarının başarı ile tamamlanma olasılığı yüzde 50. Johnson&Johnson firmasının Covid-19 aşısı faz 3 çalışması sırasında bir deneğin şüpheli ölümü sonrası, ölüm nedeni ortaya çıkana kadar haftalarca durdurulması çalışmanın gecikmesine neden olou (7).

Bu çalışmaların olmazsa olmazı ise plasebo kontrollü, randomize ve çift kör olarak yapılması. Bu yöntem, çalışmalarda ortaya çıkması olası insan hayatını riske sokabilecek yanlış sonuçları en aza indirmek adına uygulanıyor(3). Pfizer/ Biontech aşısından örnek vermek gerekirse katılan 43,448 denekten 21,720 kişiye aşı, 21,728 kişiye plasebo yani tuzlu su enjekte edilmiş, yani çalışma plasebo kontrollü (6). Kime aşının kime tuzlu suyun verileceğini rastlantısal olarak bilgisayar belirliyor, yani çalışma randomize. Ne deneklerin ne de uygulayıcıların kimin plasebo grubunda kimin aşı grubunda olduğundan haberi yok, yani çalışma gerçek anlamda çift kör.

Faz 3 çalışması aşının etkili ve güvenilir olup olmadığına bakıyor. Etkili olması aşının insanları hasta olmaktan yeterli oranda koruması demek. İki doz Pfizer/Biontec aşısını olan 18,198 deneğin sekizinde, iki doz tuzlu su enjekte edilen plasebo grubundaki 18,325 hastanın 162'sinde ikinci doz aşı sonrası ortalama 2 ay içinde Covid-19 görülmüş. Bu, aşının insanların yüzde 95 oranında Covid-19 geçirmesini önlediğini gösteriyor, yani aşı etkili.

Peki güvenilir mi, ciddi yan etkileri var mı sorusunun cevabı da var. Aşı grubunda iki, plasebo grubunda ise dört kişi vefat etmiş. Ölümler kalp krizi, beyin kanaması gibi aşı dışı doğal nedenlere bağlı. Aşının enjeksiyon yerinde ağrı, kızarıklık, halsizlik ve ateş dışında ciddi bir yan etkisi olmamış. Yani aşının güvenilirliği de kanıtlanmış bu faz 3 çalışma ile. FDA ve diğer makamlar da hızla aşının kullanımına onay vermişler.
Bunları anlatmamın nedeni, özellikle gelişmiş ülkelerin insanların yaşamına, sağlığına ve dolayısıyla buna odaklanan şeffaf ve doğru bilimsel çalışmalara verdikleri önem. Aşılama ABD ve Avrupa ülkelerinde tam gaz devam ediyor. Birkaç ay içinde toplum bağışıklığının sağlanacağı öngörülüyor. Bizde ise Çin menşeli Sinovac grubunun ürettiği CoronaVac aşısı gelmiş durumda, BioNtech firması ile görüşmeler sürmekte.

CoronaVac'ın etkinlik ve güvenilirliği

Coronavac aşısı grip aşısına benzer klasik bir yöntemle üretiliyor (8). Covid-19 virüsü β-propriolactone ile inaktive ediliyor. Yeterli bağışıklık yanıtı oluşturmak için bir adjuvan (alüminyum hidroksit) ilave ediliyor. Aşının faz 1 ve faz 2 sonuçları yayınlanmış (9). Bu çalışmalara katılan denek sayısı beklenildiği gibi az; faz 1 çalışmasına 144, faz 2 çalışmasına 600 denek katılmış. Ciddi bir yan etki oluşmamış. Aşının etkinliği ise sadece antikor düzeylerine bakılarak incelenmiş. Yani hastalığı önlediği bilinmiyor. En önemlisi de 60 yaş ve üzeri bireylerin çalışmaya alınmaması. Yani bu aşının 60 yaş üzeri bireylerde hastalıktan korumadan geçtik, antikor oluşturup oluşturmadığı dahi bilinmiyor. Üretici Sinovac firmasında aşının etkinliğinin yaşlılarda olamayacağı korkusunun olduğu rivayet ediliyor(8).

Dünyada CoronaVac faz 3 çalışmaları 

Çin'de pandemi durulmuş durumda. Yeteri kadar Covid-19 hastası bulmak zor. Bu nedenle de üretici Sinovac firması faz 3 çalışmasını geri kalmış demeyelim de, gelişmekte olan ülkelerde yapma kararını veriyor. Bangladeş, Şili, Brezilya, Birleşik Arap Emirlikleri, Suudi Arabistan, Türkiye, Endonezya ile görüşülüyor (10). Ve film bundan sonra kopmaya başlıyor. İlk Bangladeş firmanın kendisinden para istediğini öne sürerek çalışmayı durduruyor (11). Brezilya'da ise işe siyasiler giriyor (12). Başkan Jose Boldonara Astra&Zeneca aşısını ısmarlamış, Çin'den gelen hiçbir aşıyı onaylamıyor (13). Rakibi Sao Paolo Belediye Başkanı ise CoronaVac aşısını destekliyor. Botenegro Enstitüsü'nde faz 3 çalışması başlıyor. Bir deneğin intihar etmesi sonrası çalışmaya kısa bir süre ara veriliyor (14). Birkaç gün önce de ilk sonuçlar yayınlanıyor. Aşının etkinliği yüzde 50 ile yüzde 90 arasında deniyor (10). Ancak veriler şeffaf değil. Kimse ile paylaşılmıyor. Tam bir Brezilya dizisi. Endonezya'da ise arada bir ilaç firması var. Çalışma devam ediyor (15). Yayınlanmayan ilk sonuçlarda başarı oranı yüzde 97 (16). Birleşik Arap Emirlikleri Sağlık Bakanlığı ise 31,000 hastada aşının yüzde 86 etkin olduğunu söylüyor, ancak tahmin edildiği gibi paylaşılan herhangi bir veri yok (17).

CoronaVac aşısı ve Türkiye...

Türkiye'nin, Endonezya, Brezilya ve Şili ile birlikte CoronaVac faz 3 çalışmasını şu an devam ettiren ülkelerden biri olduğu ifade ediliyor (10,18). Çalışmaya 14 Eylül 2020 tarihinde başlanıyor, nasıl dizayn edildiği de Türkiye Sağlık Enstitüsü tarafından 9 Ekim 2020'de Clinicaltrials.org sitesine bildiriliyor (19). Buna göre Türkiye'deki 24 merkezli çalışmanın da dünyadaki diğer örnekleri gibi plasebo kontrollü, randomize, çift kör olması planlanmış. Plasebo grubuna 14 gün arayla 2 doz tuzlu su (salin) diğer gruba da CoronaVac uygulanması düşünülmüş.

Çalışma yürütülürken, birçok öğretim üyesinin, bunların arasında bir rektör yardımcısı da var, "Ben çalışmaya gönüllü olarak katıldım, aşı oldum, bana bir şey olmadı, antikorum da pozitif çıktı" demeçleri ve bunun ötesinde doktorların "Gönüllülere aşı verdik, yan etki görmedik'' gibi, deneklerin ve uygulayıcıların kime aşının verildiğini bildiklerini, yani randomize ve çift kör bir çalışmanın söz konusu bile olmadığını gösteren birçok açıklamaları gazetelerde yer bulmuş durumda (20-23). Tesadüf olmadığı aşikar, aşı Türkiye'ye gelmeden birkaç gün önce Sağlık Bakanı'nın yer aldığı basın toplantısı ile ile açıklanmış, CoronaVac aşısının yüzde 91.25 etkin olduğu ifade edimiş (24).

İlginç olan çalışmayı yürüten Bilim Kurulu üyesi hocamızın basın toplantısındaki çalışmanın nasıl yapıldığına dair sunumu (25). Sunumun videosunu izlediğimizde plasebo grubuna neyin kaç doz uygulandığına dair en ufak bir veri yok. Sadece toplam 10828 doz aşı uygulandığını, CoronaVac grubundaki 4759 deneğin 3457'sine iki doz, yani 6914 doz aşının, geri kalan 1302 deneğe ise iki doz aşının birinci dozunun, yani CoronaVac grubuna (toplantı anına kadar) toplam 8216 doz aşının, kalan 2612 doz aşının ise plasebo grubuna yapıldığı sonucunu çıkartıyoruz.

Deneklere plasebo olarak salin solüsyonu verildiğine dair en ufak bir bilgi yok. Sunumun bende uyandırdığı başka bir soru ise plasebo grubundaki kaç deneğe ikinci doz uygulandığı; o da yanıtsız kalmış. Yani çalışma benim anladığım şekliyle, DSÖ'nün faz 3 klinik çalışmalar için gerekli gördüğü, iki doz salin solüsyonu ile iki doz aşının klinik sonuçlarını karşılaştıran, aşının plaseboya üstünlüğünü amaçlayan değil, iki doz aşı ile bir doz aşının karşılaştırıldığı bir hale bürünmüş. Daha önceki ''ben aşı oldum'' mealindeki gazete haberleri aşıyı olanların tabiri caizse ''kör'' olmadıkları, gerçekten aşı olduklarını bildiklerini gösteriyor (20-23). Yani çalışma randomize ve çift kör değil. Bu anlamda çalışmanın faz 3 çalışmasında olması gerektiği gibi deneklerin tesadüfi olarak aşı ve plasebo grubuna ayrıldıkları, hangi grupta olduklarını bilmedikleri, plasebo grubuna iki doz salin solüsyonu verilen bir çalışma olmadığı intibaı bende uyandı. Çalışma yürütücüleri eşten dosttan gelen, "Lütfen bana aşı yapın" şeklindeki ricalara, hayır diyememiş benim kanımca. Başka ilginç bir şey de çalışmanın sonucu. Eğer varsayımlarım doğruysa iki doz aşı alanların bir doz aşı alanlardan, ki antikorlar bunlarda da gelişiyor, virüse yüzde 91.25 oranında daha az yakalandığı söylemi de ciddi anlamda şüphe götürür.

Aşı yaptıracak mıyım?

Basın toplantısından kısa bir süre sonra da Resmi Gazete'de de bu aşı için acil kullanım onayı çıkmış. Bu, yukarıda belirttiğim DSÖ, ABD, İngiltere, Almanya, Fransa gibi ülke sağlık örgütlerinin verdiği onaydan çok farklı bir şey. Onlar faz 3 süreci içinde aşılamaları tamamlanmış, bunun ötesinde 2 aylık takipleri yapılmış çalışmalara verilen onay. Bizdeki gibi yetersiz hasta sayısı, sonuçlarının şeffaflığı ayrı bir tartışma konusu olan bir çalışma sonrası verilen onay değil. Bu kurumların aşı onayı için kılı kırk yarmasının altında tarihten almış oldukları ciddi dersler var. İkinci Dünya Savaşı başlangıcında Japonların biyolojik silah uygulamalarına karşı Amerikalı yüzbinlerce askere sarı humma içeren lisanssız serum verilmesi ve 51,000 askerin o güne kadar bilinmeyen hepatit B mikrobuyla hasta olması bunun en yakın örneği (26). Sadece birkaç yüz kişide çalışması yapılmış bir aşıyı on milyonlarca kişiye uluslararası kuralları gözardı ederek uygulama, şu anda doğru gözükse bile öngörülemeyen olaylara yol açıp, binlerce onbinlerce insanın sağlığını tehlikeye sokabilir. Bu tür on milyonlarca insana verilecek aşılarında öngörülemeyen her şeyi öngörmek, her adımı çok dikkatli atmak gerekir fikrindeyim.

Son bir not düşmek istiyorum. Ben kesinlikle aşı karşıtı biri değilim; tam tersi aşının pandeminin önlenmesinde tek çare olduğunu düşünüyorum. Bunun da bilimin ışığında yapılması gerektiğini söylüyorum. Karşı olduğum ise bilimin değil siyasi çıkarların ön planda olması. Bana aşı olacak mısın diye soranlar olabilir. Birkaç ay içinde 61 yaşına gireceğim. Mesleğim gereği Covid-19 hastaları ile hemen hemen her gün yüz yüzeyim. Riskim gerçekten fazla. En kısa zamanda aşı olmak durumundayım. İlk tercihim faz 3 çalışmasını başarıyla geçmiş bir aşı. Bulamazsam ise iki doz 6mcg/0.5ml CoronaVac aşısını olurum. Ancak aşı sonrası sosyal mesafe ve maske kurallarına uymak, çok sık aralıklarla antikor baktırmak niyetindeyim.

(NÖ)

Kaynakça:
1. https://www.who.int/biologicals/BS2287_Clinical_guidelines_final_LINE_NOs_20_July_2016. pdf?ua=1
2. https://www.fda.gov/vaccines-blood-biologics/biologics-guidances/vaccine-and-relatedbiological-product-guidances
3. https://en.wikipedia.org/wiki/Phases_of_clinical_research
4. https://www.fda.gov/news-events/press-announcements/fda-takes-key-action-fight-againstcovid-19-issuing-emergency-use-authorization-first-covid-19
5. https://www.fda.gov/news-events/press-announcements/fda-takes-additional-action-fightagainst-covid-19-issuing-emergency-use-authorization-second-covid
6. https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMoa2034577
7. https://www.nytimes.com/2020/10/12/world/johnson-johnson-pauses-its-coronavirusvaccine-trial-because-of-a-volunteers-unexplained-illness.html
8. https://doi.org/10.1016/S1473-3099(20)30843-4
9. https://doi.org/10.1016/S1473-3099(20)30843-4
10. https://en.wikipedia.org/wiki/CoronaVac#:~:text=On%20September%2014%2C%20Turkey% 20began,on%20data%20from%207%2C371%20volunteers.
11. https://medicaldialogues.in/news/industry/pharma/bangladesh-declines-to-approvechinese-covid-vaccine-trial-by-sinovac-biotech-70461
12. https://fortune.com/2020/10/20/covid-vaccine-china-brazil-testing-ground-safest-mostpromising-sinovac/
13. https://www.theguardian.com/world/2020/dec/13/brazil-bolsonaro-branded-homicidallynegligent-over-vaccine-planning
14. https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-11-11/brazil-clears-sinovac-trial-toresume-two-days-after-halting-it
15. https://www.inaregistry.org/index.php?act=registry_trial_detail&code_trial=16202009080721WXFM0YX
16. https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-sinovac-idUSKBN2920QQ
17. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-55250560
18. https://soundcloud.com/y-n-radyo/sinovac-genel-muduru-helen-yang-roportaji
19. https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04582344
20. http://www.diken.com.tr/turkiyenin-ilk-asi-gonulluleri-20-kiside-bes-gunde-ciddi-yan-etkiyok/
21. https://www.sabah.com.tr/saglik/2020/12/15/son-dakika-haberi-sinovac-asisi-olan-doc-drberna-komurcuoglu-merak-edilenleri-yanitladi
22. https://www.sabah.com.tr/gundem/2020/12/07/son-dakika-haberler-prof-dr-mustafa-gerecin-asisi-oldu-tam-normallesme-icin-tarih-verdi
23. https://www.hurriyet.com.tr/gundem/cin-menseli-koronavirus-asisi-kayseride-113gonulluye-uygulandi-41684516
24. https://tr.euronews.com/2020/12/25/turkiye-nin-cin-den-alacag-koronavirus-asisicoronavac-yuzde-91-25-etkili-oldugu-aciklandi
25. https://www.indyturk.com/node/290586/sa%C4%9Flik/%C3%A7ina%C5%9F%C4%B1s%C4%B1n%C4%B1n-t%C3%BCrkiye%E2%80%99deki-testlerinin-sonucua%C3%A7%C4%B1kland%C4%B1-etkinli%C4%9Fi-y%C3%BCzde-9125
26. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28492447/