Türkiye’de üniversitede cinsiyetçilikle baş etmek için tavsiyeler

Bu yazının amacı, Türkiye’deki akademisyenlerin, mühendislik fakültelerindeki ya da bölümlerindeki genç kadın akademisyenlere cinsiyetçilikle başa çıkmaya yönelik tavsiyelerine odaklanmak.

Cinsiyetçilik terimi 1960’larda kullanılmaya başlanmış bir terim Erkekler ve kadınlar tarafından yapılan ya da kullanılan, erkeklerin üstün, kadınların aşağı olduğuna dair sistematik ve kurumlaşmış bir inancı ifade eden toplumsal düzenlemeler, politikalar, dil ve pratiklere gönderme yapar.  (Code, 2000: 441).

Batı ülkelerinde kadınların bilimde karşılaştıkları cinsiyetçi pratikler en azından son 60 yıldır detaylı olarak işleniyor. (Lewin & Duchan, 1971; Jones & Lovejoy, 1980; Tripp-Knowles, 1995).

Batı ülkelerinden gelen literatürde ayrıca kadın akademisyenlerin söz konusu cinsiyetçiliğe karşı kullandıkları başa çıkma stratejileri veya bu amaçla verdikleri bazı tavsiyeleri de bulmak mümkün.

Örneğin tıp alanındaki kadınlar mesleki alandaki engellerle başa çıkmada ve direnmede yardımcı olan dört strateji tanımlamışlardır: Kendini-sessizleştirme, mikroçevreler yaratma, ev ve işi dengeleme, ve eşzamanlı olarak iki kimlik sahibi olma: organizasyonda başarılı olurken kültürünü değiştirmeye çalışma (Pololi & Jones, 2010).

Avusturya kaynaklı bir çalışmada ise kadın akademisyenlerin, haklarındaki olumsuz konuşmalarla ya doğrudan yüzleşme ya da profesyonelliğe odaklanma yoluyla başa çıkabileceği öneriliyor. 

Bazı çalışmalar

Aynı çalışmada erkek-egemen networklerle başa çıkmak için ya sırf kadınlardan oluşan networkler ya da karma networkler önerilmekte; aile ve hareketlilik meselelerinde ise ya ikisi arasında gidip gelme ya da bütünleştirme öneriliyor (Fritsch, 2015: 15). İsveç’ten gelen daha yeni bulgularda ise coğrafya alanından akademisyen kadınlar engellerle başa çıkmada inatçılık ve irade gücü özelliklerini övmüşler (Caretta & Webster, 2016).

Türkiye’de de son 40 yıldır kadın akademisyenlerle ilgili çalışmalar yapılmaktadır; ancak bu çalışmalarda üniversitede cinsiyetçilik önemli bir sorun olarak görülmüyor Acar, 1983; Köker, 1988; Acar, 1991; Özkanlı & Korkmaz,2000a, 2000b; Öztan & Doğan, 2015, Özkanlı et al., 2008).

Son araştırmalar, Türkiye’de üniversitelerde cinsiyet ayırımcılığı konusunda bazı bulgular sundu. Mesela Ergöl ve diğerleri bir üniversitede çalışan 246 kadın araştırma görevlisinin yüzde 27.2’sinin işyerinde cinsiyet ayrımcılığı olduğunu söylediğini bulmuştur (Ergöl et al., 2012: 44).

Başka bir araştırmaya göre mühendislik alanındaki akademisyen kadınlar işe alım ve yükseltmelerde ayırımcılık yaşadıklarını; ayrıca toplumsal cinsiyetleri nedeniyle teşvik edilmeme ve küçümsenme deneyimlediklerini belirtiyorlar. (Tepe, 2019).

Kadın akademisyenler ayrıca mühendislik akademyasında hem kadınlığın genel yönleri, hem de annelik, bedensel güç, otorite, sosyallik ve duygusallıkla ilgili olarak özcü görüşlerden acı çektiklerini söylediler.  (Tepe, 2019). Ancak Türkiye kaynaklı literatürde üniversitede cinsiyetçilikle başa çıkma konusunda tavsiyeler yer almıyor.

Bu çalışma literatürdeki bu açığı kapamaya yönelik bir adım olarak görülebilir. Bu çalışmada başa çıkma (coping) kavramı kullanılıyor. 

Başa çıkma kavramı, 1960’lardan beri literatürde yer almaktadır. Jenerik bir kavram olarak düşünüldüğünde başa çıkma, kişinin psikolojik bütünlüğüne yönelik tehditlerle ilgilenen ego savunmalarını içeriyor (Lazarus, 1993: 234).

Başa çıkma başlangıçta literatürde iki türde görülmüştür: (1) Kişilik özelliği olarak ve (2) süreç olarak (Lazarus, 1993: 234). 1970’lerde bu ikili tanımlama, yerini süreç olarak başa çıkma kavramına bıraktı.

Başa çıkmaya süreç olarak yaklaşan bu perspektifte başa çıkma, zaman içinde ve içinde oluştuğu durumsal bağlamlara göre değişiyor (Lazarus, 1993: 235).

Süreç bakış açısından, başa çıkma, kişinin kaynaklarını aşar olarak değerlendirilen belli dış ve iç talepleri yönetmek için süregiden bilişsel ve davranışsal çabalar olarak tanımlanıyor ve başa çıkma terimi, süreç ister başarılı ister başarısız olsun kullanılıyor (Lazarus, 1993: 2 37).

Bu yaklaşıma paralel olduğu söylenebilecek başka bir tanıma göre ise başa çıkma, insanları problematik toplumsal deneyimlerden zarar görmekten koruyan davranışlara gönderme yapar (Pearlin & Schooler, 1978). Başa çıkma davranışının koruyucu fonksiyonu üç şekilde işleyebilir: (a) problemlere yol açan koşulları yok etmek ya da değiştirmek (b) deneyimin anlamını algısal olarak kontrol etmek (c) problemlerin duygusal sonuçlarını yönetilebilir sınırlarda tutmak (Pearlin & Schooler, 1978: 2). Bu çalışma en iyi fenomenolojik bir çalışma olarak görülebilir.

Araştırmadaki veriler on kadın ve dört erkek akademisyenle yapılan yarı-yapılandırılmış görüşmelere dayanmaktadır. Veri yorumunda yakın okuma tekniği kullanılmıştır ve yapılan analiz en iyi betimsel analiz olarak tanımlanabilir.

Araştırmanın bulgularına göre, çalışmaya katılan akademisyenler, genç kadın akademisyenlere ataerkil ve cinsiyetli kariyer engellerini çalışarak aşmalarını önermektedir; kadınların terfi alabilmek için yüksek düzeyde akademik faillik kullanmaları ve cinsiyetli bir öz-algıya dayanmamaları gerektiğini önermektedirler.

Ayrıca genç kadın akademisyenlere akademik sistemi toplumsal cinsiyet açısından nötr görmeleri tavsiye edilmektedir. Bu akademisyenler bu şekilde eşitsizliği kafalarında yok etmektedirler ve görünmez kılmaktadırlar.

Sonuç olarak, araştırmadaki akademisyenler kadınlara yönelik ayrımcılıkla savaşmak için herhangi bir yapısal değişim önermemekte; ama kadın akademisyenlerin faillik çabalarını teşvik ediyor. 

Bulguların diğer ülkelerden gelen cinsiyetçilikle başa çıkma stratejileriyle hem benzer hem de farklı yönleri bulunmaktadır. Farklı yönler üniversitelerde cinsiyetçilikle başa çıkmada kullanılan stratejilerin, ülkelere göre değişebileceğini gösterebilir. Bu konuda dahageniş kapsamlı araştırmalar yapılarak daha detaylı ve derin bulgulara elde edilmesine ihtiyaç vardır.

(FFT/EMK) 

KAYNAKÇA

• Acar, F. (1983). Turkish women in academia: Roles and careers. ODTÜ Gelişme Dergisi, 10(4), 409–446.

• Acar, F. (1991). Women in academic science careers in Turkey. In: V. Stolte-Heiskanen, F. Acar, N. Ananieva, & D. Gaudart (Eds.), Women in science, token women or gender equality (pp. 147–173). Oxford and New York: Berg.

• Caretta M. A. & Webster N. A. (2016). ““What kept me going was stubbornness”: Perspectives from Swedish early career women academics in geography”, InvestigacionesFeministas, Vol. 7 Núm 2, 89-113.

• Code, L. (2000). Sexism. In: Encyclopedia of Feminist Theories, Edited by Loraine Code, Routledge: London and New York.

• Ergöl, Ş., Koç, G., Eroğlu, K., & Taşkın, L. (2012). Türkiye’de Kadın Araştırma Görevlilerinin Ev ve İş Yaşamlarında Karşılaştıkları Güçlükler. Yükseköğretim ve Bilim Dergisi, 2(1), 43–49.

• Fritsch, N.S. (2015). “At the leading edge – does gender still matter? A qualitative study of prevailing obstacles and successful coping strategies in academia”, Current Sociology, 1–19.

• Köker, E. D. (1988). Türkiye’de kadın, eğitim ve siyaset, yüksek öğrenim kurumlarında kadının durumu üzerine bir inceleme. PhD diss. Ankara: Ankara Üniversitesi.

• Lazarus, R. S. (1993). “Coping Theory and Research: Past, Present, and Future”, Psychosomatic Medicine, 55:234-247.

• Özkanlı, Ö., & Korkmaz, A. (2000a). Turkish women in academic life: Attitude measurement towards gender discrimination in academic promotion and administration. Paper presented at the Academy of Business and Administrative Sciences, Prague, Czech Republic, 10–12 July 2000.

• Özkanlı, Ö., & Korkmaz, A. (2000b). Kadın akademisyenler. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayını, no: 586.

• Özkanlı, Ö., Bickley, M., Fyfe, S., & Lord, L. (2008). Attitudes and experiences of university academic leaders. Journal of Global Strategic Management, 2(1), 105–113.

• Öztan, E., & Doğan, S. N. (2015). Akademinin cinsiyeti: Yıldiz Teknik Üniversitesi örneği üzerinden üniversite ve toplumsal cinsiyet. Çalısma ve Toplum, 46(3), 191–221.

• Pearlin, L & Schooler, C, (1978). The structure of coping. Journal of Health and Social Behavior 19(1): 2–21.

• Pololi, L. H. & and Jones, S.J. (2010). “Women Faculty: An Analysis of Their Experiences in Academic Medicine and Their Coping Strategies”. Gender Medicine, Vol. 7, No. 5.

• Tepe, F . (2019). Women’s Discrimination in Engineering Faculties: A View from Turkey. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (3), 199-209.

• Tepe, F. (2019). Essentialist Views on Women and Men in Engineering Academia in Turkey, Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 7 (4), 71-81.